Hoe precair is het werk in de cultuursector?

Naar aanleiding van deze vragen spraken we met kunst- en cultuurfilosoof Thijs Lijster over de culturele arbeidsmarkt voor en na corona. Zoals cultuurmakers met hun beroepspraktijk model stonden voor arbeidsorganisatie in de afgelopen decennia, kunnen ze nu misschien een voortrekkersrol spelen in de ontwikkeling van alternatieve organisatievormen, zoals collectieve verbanden  en zelforganisatie.

De cijfers

Eerst de cijfers. Als we naar de deelsectoren kijken die in de Standaard Bedrijfsindeling (SBI) van het CBS tot de categorie ‘Kunst’ gerekend worden, dan blijken er in het tweede kwartaal van 2020 88.620 bedrijven binnen deze sectoren actief te zijn. 83.520 van deze bedrijven zijn eenmanszaken, ofwel 94,2 procent (CBS 2020b) [1]. Ook als we een beduidend ruimere afbakening van de culturele en creatieve sector maken zoals in Tabel 1, blijkt het aandeel eenmanszaken erg hoog (CBS 2020c) [2].

Het aandeel eenmanszaken binnen de culturele en creatieve sector is altijd al hoog geweest – en gezien de individuele praktijk van makers ook niet geheel onlogisch – maar sinds het begin van deze cijferreeks in 2007 is het aandeel onmiskenbaar verder toegenomen. Bovendien is het aandeel eenmanszaken in de culturele en creatieve sector aanzienlijk hoger dan in de gehele economie, waar op dit moment 78 procent van alle bedrijven een eenmanszaak is (CBS 2020d).

Door het hoge aantal eenmanszaken in de cultuursector, zijn er ook bovengemiddeld veel mensen die als zelfstandige hun inkomen verdienen. In 2016 waren er binnen de sector 124.560 zelfstandigen en 146.490 werknemers (CBS 2018). Dat anno 2020 circa de helft van iedereen die in de culturele en creatieve sector werkt dit als zelfstandige doet, lijkt op basis van deze en eerdere CBS data dan ook een redelijk veilige aanname. Daarmee ligt het aandeel zelfstandigen in de culturele en creatieve sector een stuk hoger dan in de gehele economie, waar eind 2019 16,7 procent van de werkzame beroepsbevolking (primair) zijn inkomen als zelfstandige verdiende (CBS 2020a).

Als we Thijs Lijster – auteur van Verenigt u! Arbeid in de 21^ste eeuw (2019) – de cijfers voorleggen, tekent hij meteen aan dat zelfstandigen niet per definitie economisch kwetsbaar zijn. Het is goed mogelijk om financiële zekerheid te creëren vanuit zelfstandig ondernemerschap, en bovendien kan zelfstandig werken juist bijdragen aan gevoel van autonomie en controle. Zelfstandigen zijn daarnaast niet de enige groep werkenden die mogelijk kwetsbaar zijn in deze crisis. Ook werknemers met een tijdelijk of flexibel contract in de cultuursector kunnen snel in financiële moeilijkheden komen wanneer werkgevers door omzetverlies, vraagderving of onzekerheid hun contracten niet verlengen. Eind 2018 had 26,7 procent van alle werknemers in Nederland een dergelijke flexibele arbeidsrelatie. Binnen de sector Cultuur, Sport en Recreatie bedroeg dit aandeel 42,6 procent: op horeca na (62,0 procent) het hoogste van alle hoofdklassen in de SBI (CBS 2019).

Wanneer we de kwetsbaarheid van deelnemers aan de culturele arbeidsmarkt proberen in te schatten, moeten we dus niet alleen kijken naar de arbeidsrelatie, maar ook naar hoe deze interacteert met sociale arrangementen en andere dimensies van bestaanszekerheid. Sociologen, economen en filosofen duiden werk dat geen of onvoldoende bestaanszekerheid biedt, steeds vaker als precair werk. De nadruk ligt hierbij op hoe arbeidsverhoudingen zijn georganiseerd, wie daar baat bij heeft, en wie niet, en hoe precariteit kan helpen vormen van schijnzelfstandigheid en (zelf)uitbuiting bloot te leggen. Lijster wijst op het werk van econoom Guy Standing, die verschillende vormen van arbeidszekerheid onderscheidt. In zijn boek The Precariat: The New Dangerous Class (2011) onderscheidt Standing ook zekerheid in de bestendigheid van kennis en vaardigheden, en zekerheid in zeggenschap over je positie en representatie in (politieke) onderhandelingen (Standing 2011, 10). Als we deze laatste dimensies toepassen op creatief werk, kun je volgens Lijster stellen dat individuele creatieve arbeid ook precair wordt doordat de sector als geheel precair is als gevolg van teruglopende en onzekere publieke financiering.

Laten we naast het soort arbeidsrelatie en het contracttype ook eens  naar de lonen en sociale zekerheid kijken. Gemiddeld genomen zijn de lonen in de cultuursector aanzienlijk lager dan in de gehele economie. In 2018 bedroeg het gemiddelde uurloon binnen de SBI-code ‘Cultuur, sport en recreatie’ 20,47 euro, tegenover 22,69 euro in de gehele economie. Wanneer dat wordt doorgetrokken naar een maand- en jaarloon, verdient een cultuurwerker gemiddeld 729 euro per maand en 11.080 per jaar minder dan een gemiddelde werknemer in Nederland [3]. Alleen in de horeca en de sector ‘Verhuur en overige zakelijke diensten’ wordt op jaarbasis minder verdiend (CBS 2019b). Ook zelfstandigen binnen de sector ‘Cultuur, sport en recreatie’ hebben een veel lager inkomen dan collega’s in andere sectoren: het gemiddelde persoonlijke jaarinkomen lag voor hen in 2018 12.000 euro lager dan het gemiddelde jaarinkomen van zelfstandigen in de gehele economie. Bovendien zijn de financiële reserves in de vorm van vermogen bij zelfstandigen in ‘Cultuur, sport en recreatie’ het kleinst van alle economische sectoren (CBS 2019c). Het verbaast dan ook weinig dat de roep om betere lonen binnen de culturele sector hard heeft geklonken in de laatste jaren, wat resulteerde in de vorig jaar ingevoerde Fair Practice Code.

Ook het sociale vangnet biedt  niet voor iedereen zekerheid. Uit de Zelfstandige Enquête Arbeid (ZEA), afgenomen onder meer dan 5.500 zelfstandig ondernemers blijkt dat veel zzp’ers, ook die in de culturele sector, geen arbeidsongeschiktheidsverzekering en pensioenvoorzieningen hebben (Torre et al. 2019). Begin 2019 gaven ruim 4 op de 10 zelfstandig ondernemers zonder personeel aan geen enkele voorziening te hebben voor eventuele arbeidsongeschiktheid. Zij hebben geen verzekering voor het werk als zelfstandige, participeren niet in een broodfonds en kunnen ook niet terugvallen op spaargeld, beleggingen of op zet vermogen dat zit in hun bedrijf of eigen woning.

Precair werk

Een groot deel van de cultuursector bestaat dus uit zzp’ers en werknemers met flexibele contracten, waarvan velen relatief lage inkomsten, kleine buffers en weinig sociale voorzieningen hebben. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ze in acute financiële problemen komen nu door corona de vraag naar hun diensten en producten afneemt en soms helemaal wegvalt. Hoewel sommige ondernemers en zzp’ers in deze crisis aanspraak kunnen maken op tijdelijke regelingen als TOZO (Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers) en TOGS (Tegemoetkoming Ondernemers Getroffen Sectoren), blijken velen toch nog buiten de boot te vallen (Brom et al. 2020). Uit recent onderzoek naar de muziekindustrie in opdracht van Buma/Stemra en Sena blijkt bijvoorbeeld dat 40 procent van de meer dan 2.000 ondervraagde (zelfstandige) ondernemers aanspraak heeft gemaakt op TOZO en zo’n 10 procent op TOGS (Buma/Stemra et al. 2020). Een derde van de respondenten in het onderzoek geeft aan niet in aanmerking te komen voor de tijdelijke regelingen.

De cijfers van het CBS bevestigen het beeld van onzekerheid en kwetsbaarheid dat ontstaat uit recente onderzoeken naar de gevolgen van corona op makers in de culturele sector. Maar misschien kunnen de cijfers ons nog meer bieden nu er, onder andere door de Raad voor Cultuur scenario’s worden ontwikkeld voor de toekomst van de cultuursector (Raad voor Cultuur 2020). Ze herinneren ons er ook aan dat de economische kwetsbaarheid van de culturele arbeidsmarkt gedeeltelijk toe te schrijven is aan de organisatie van arbeidsverhoudingen. Nu hoort de individuele manier van werken, die vaak niet vraaggestuurd is en daarmee een zekere mate van onzekerheid met zich meebrengt, wel een beetje bij de aard van sommige creatieve arbeid. Met het toenemende belang van creativiteit in de ontwikkeling van economische activiteiten in de laatste decennia, stond de beroepspraktijk van kunstenaars en andere creatieve makers zelfs model voor de vele ‘niet-standaard banen’ die de afgelopen decennia de traditionele standaard fulltime vaste aanstelling  vervingen, zo beschrijft Lijster in Verenigt U!

Verbinding en solidariteit

Wat staat ons te doen, nu de gevolgen van de coronacrisis bevestigen dat werk in de cultuursector voor een aanzienlijk deel precair is?  Lijster schetst een stevig dilemma: hoe kunnen we ondanks de fysieke distantie lotsverbondenheid creëren en nieuwe verbindingen met elkaar aangaan? Massaal naar het Malieveld lijkt voorlopig geen optie. Hij signaleert hierbij ook dat de cultuurmakers onderling soms weinig solidair zijn. Door hun werk voor niks of weinig aan te bieden, kunnen makers het collectief ondermijnen en dragen ze onbedoeld ook bij aan het incalculeren van loyaliteit bij opdrachtgevers en werkgevers.

Toch denkt Lijster dat de culturele sector een voortrekkersrol kan spelen bij het adresseren van bestaansonzekerheid en het stimuleren van solidariteit, juist daar waar het gaat om verbinding met andere sectoren. Zoals cultuurmakers met hun beroepspraktijk model stonden voor arbeidsorganisatie in de afgelopen decennia, kunnen ze nu misschien een voortrekkersrol spelen in de ontwikkeling van alternatieve organisatievormen, zoals collectieve verbanden en zelforganisatie. Daarnaast, betoogt Lijster, kunnen kunstenaars met hun verbeeldingskracht een belangrijke rol spelen in het collectief maken van persoonlijke ervaringen, en daarmee zelfstandigen en werknemers in verschillende domeinen, ook internationaal, verbinden.

Vlak nadat we Thijs Lijster over de telefoon spraken, verschenen er op het Malieveld ineens witte beelden van een vakkenvuller, een kunstenaar, een schoonmaker, een vuilnisman, een verpleegkundige, een leraar, een politieagent, een journalist, onze minister-president en de topman van KLM. Allen op een sokkel, maar de één iets hoger dan de ander. Met deze campagne stellen initiatiefnemers Platform BK en Yuri Veerman de vraag: ‘Hoeveel geld verdient een held?’. We kunnen nu misschien niet massaal naar het Malieveld, maar wel samen precair werk binnen en buiten de cultuursector verbeelden en bevragen.

Over Thijs Lijster

Thijs Lijster is universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, en daarnaast als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan het Culture Commons Quest Office van de Universiteit Antwerpen. Hij schreef samen met Jan Sietsma Onder filosofen (2005) en was medesamensteller van onder meer De Nieuwe Duitse Filosofie (2014) en De kunst van kritiek (2015). Hij publiceert regelmatig in De Groene Amsterdammer en Filosofie Magazine. In 2009 won hij de essayprijs van Vrij Nederland, in 2010 de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek en in 2015 de Boekman Dissertatieprijs. Zijn boek De grote vlucht inwaarts (2016) stond op de shortlist van de Socrates Wisselbeker. In 2019 verscheen Kijken, proeven, denken. Essays over kunst, kritiek en filosofie en in de serie Nieuw licht het boekje Verenigt U! Arbeid in de 21ste eeuw.

Dit artikel is onderdeel van het coronaplatform voor onderzoeksvragen en kennisdeling in cultuur, waarmee de Boekmanstichting een bijdrage wil leveren aan het gesprek over de impact en gevolgen van de coronapandemie op de culturele sector. Wilt u in contact komen met ons over dit initiatief of een bijdrage leveren? Stuur dan een bericht.