Boekbespreking: De grote boekenroof: een zoektocht naar Europa’s verdwenen bibliotheken

Zo nu en dan verruil ik mijn kantoortje bij de Boekmanstichting voor de bibliotheek een verdieping hoger. Soms om rustig te kunnen lezen aan een tafel met uitzicht op de gracht. Soms voor een vergadering of een bijeenkomst, of om snel iets te controleren in een boek. Soms ook alleen om even een praatje te maken met een collega. Het voelde als een vanzelfsprekendheid, die grote zaal op de eerste verdieping. Dat veranderde toen ik Anders Ryddels De grote boekenroof las, waarin een nog weinig belichte kant van de Tweede Wereldoorlog en het nazi-regime centraal staat.

Dat de nazi’s kunst roofden en boeken verbrandden is bekend, maar dat zij middels doelbewuste en goed georganiseerde plunderingen in heel Europa vele tientallen miljoenen boeken hebben gestolen niet of nauwelijks. Joodse boeken, maar ook van andere groepen die door hen als vijand gezien werden, zoals vrijmetselaars en communisten. Om hen van hun identiteit te ontvreemden, ter inspiratie voor propaganda of om voor eigen doeleinden een collectie op te bouwen. Zo verzamelden de nazi’s al vanaf 1935 boeken over hekserij in een poging daarmee een Joods complot tegen de ‘ware Germaanse cultuur’ aan te tonen. Natuurlijk, de bibliotheek van de Boekmanstichting – met werken op het gebied van kunst, cultuur en beleid – is niet te vergelijken met de vele volledig uit elkaar gevallen collecties die Ryddel door heel Europa achterna reist. Maar toch vroeg ik het me tijdens het lezen van zijn verhaal af: wat als een regime plots zou besluiten dat het bestaan van kunst en cultuur volledig uitgewist moet worden? Als een vrachtauto op de stoep zou parkeren om pas weg te gaan als er geen enkel boek meer in de bibliotheek aanwezig was?

In De grote boekenroof voltrekt dit scenario zich vele keren. In elk hoofdstuk reist Ryddel naar een Europese stad van waaruit belangrijke collecties zijn verdwenen, of waar – heden ten dage –pogingen worden gedaan om boeken te restitueren aan nabestaanden van de oorspronkelijke bezitters. In Nederland bezoekt Ryddel bijvoorbeeld de Joodse collectie in de Bibliotheca Rosenthaliana, het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en de vrijmetselaarsbibliotheek Bibliotheca Klossiana. In Berlijn aanschouwt hij het monnikenwerk waarmee de herkomst van geroofde boeken wordt onderzocht, en van daaruit vliegt hij uiteindelijk naar Birmingham om één van die boeken persoonlijk aan een nabestaande te kunnen overhandigen. Het levert niet alleen interessante inzichten op over de ideologische strijd die de nazi’s naast de militaire probeerden te voeren, maar ook ontroerende verhalen over bibliothecarissen en andere boekbezitters die op gevaar voor eigen leven boeken probeerden te redden. Dat alles wordt bovendien ingebed in een uitgebreide historische context. Zo wordt het bestaan van de Amsterdamse Bibliotheca Rosenthaliana verklaard uit de positie die Amsterdam in de zestiende en zeventiende eeuw speelde als tolerante vrijplaats en ‘uitgeverij van Europa’.

Tegelijkertijd vormt die context enigszins de achilleshiel van dit boek. Beter had een redacteur de teugels iets strakker aangetrokken: lang niet alle achtergrondinformatie, terzijdes of beschrijvingen van gesprekspartners zijn functioneel te midden van de bijna 400 pagina’s die het boek nu telt. Ook de Nederlandse vertaling had een extra redactieronde kunnen gebruiken: de tekst bevat grammaticale fouten en voor enkele ongebruikelijke woordkeuzes (‘onverkwikkelijk’, ‘opgeld doen’, ‘genaast’) bestaan gangbaardere alternatieven.

Het neemt niet weg dat Rydell op een uitgebreide en goed gedocumenteerde manier een nog zelden verteld narratief over de Tweede Wereldoorlog presenteert, waaruit tegelijkertijd de gruwelen van de oorlog en een diepe liefde voor boeken als twee stemmen opklinken. Na het lezen heb ik het boek dan ook voorzichtig teruggezet in de bibliotheek van de Boekmanstichting, in de hoop dat het daar nog heel lang kan blijven staan en worden gelezen.