Exploiteren of exploreren?

Wijdverbreid is de aanname dat grote veranderingen zich manifesteren in rafelranden, marges en grensgebieden. Als gevolg daarvan zien we de grote, langzame veranderingen die zich centraal en onderhuids afspelen maar al te vaak over het hoofd. Denk aan de manier waarop polarisatieprocessen in de samenleving worden uitgelegd. Terwijl media en analisten extreme flanken uitlichten en excessen uitvergroten, blijft het maatschappelijke middenveld onderbelicht – een fenomeen dat in de sociale psychologie ook wel false polarisation wordt genoemd.

Dat we daardoor iets mislopen, kunnen we aantonen met een onwaarschijnlijke metafoor: die van de plaattektoniek. Lang werd gedacht dat grote veranderingen in de geologie werden ingezet door gebeurtenissen aan de randen van aardplaten. De gebieden in het centrale deel van deze aardplaten, de zogenoemde kratons, beschouwde men als stabiel en waren dus voor wetenschappers veel minder interessant. Maar niets blijkt minder waar. Vorig jaar publiceerde Tom Gernon, hoogleraar aardwetenschappen aan de universiteit van Southampton, een veelbesproken artikel in het tijdschrift Nature.¹ Hij maakt daarin aannemelijk dat traag golvende bewegingen ónder de aardplaten juist zorgen voor essentiële activiteit in de kratons. Eenmaal aan de oppervlakte blijken de omhooggestuwde gesteenten boordevol diamanten te zitten. Het is een ontdekking die de basisaannames van de geologie omverwerpt, en zo de weg opent naar nieuwe wetenschappelijke inzichten. ‘Ik durfde’, vertelt Gerson over zijn onderzoek, ‘op mijn onderbuikgevoel te vertrouwen, mijn neus achterna te gaan, en tijd te nemen voor die ene grote vraag: waarom zijn kratons minder stabiel dan ze lijken?’²

Deze casus laat zien dat we juist meer oog moeten hebben voor de spreekwoordelijke mantelgolven die onderhuids veel invloed hebben op onze samenleving en misschien zelfs diamanten opdrukken. Maar wat Gernon ook aantoont is dat vrije ruimte, verbeeldingskracht en tijd nodig zijn om tot nieuwe inzichten te komen. Als onderzoeker heeft hij gebruikgemaakt van sonificatie, waarbij wetenschappelijke, niet-auditieve data werden omgezet in geluid. Door complexe informatie hoorbaar te maken, begaf Gernon zich in het domein tussen kunst en wetenschap. Met dit principe van transdisciplinaire ontgrenzing gaf hij naast de ratio ook zijn intuïtie een kans. Hij stond open voor nieuwe vormen van embodied knowledge.³ Het is een manier van werken die in de wetenschappelijke praktijk niet erg gebruikelijk is, want onder invloed van sterke processen van specialisatie in de twintigste eeuw werd de wetenschap juist behoorlijk zelfreferentieel en hermetisch. De kunsten, creativiteit, intuïtie en emotie kregen een marginale positie toebedeeld. Ooit was dat anders. Zo vond de beroemde historicus Johan Huizinga dat kunst en wetenschap niet goed zonder elkaar konden functioneren. In zijn optiek stonden de kunsten voor oorspronkelijkheid, terwijl de wetenschappen hechten aan wat hij ‘ontleening’ noemt: het reproduceren van kennis als een vorm van wetenschappelijk bewijs.

Kunst en kunde

In de 18^e eeuw was er een vanzelfsprekende verwevenheid tussen kunst en wetenschap, een disciplinaire gelijkwaardigheid die leidde tot interessante maatschappelijke ontwikkelingen. Tijdens de Verlichting werd de wens om nieuwverworven kennis te delen met de opkomende middenklasse allengs groter. In Nederland werden genootschappen en verenigingen opgericht die kunst, wetenschap en maatschappelijke vorming samenbrachten. Denk aan de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen in Haarlem (1752), of Felix Meritis in Amsterdam (1777). De verantwoordelijke elite zag de culturele en wetenschappelijke verheffing van de burgerij als een maatschappelijke opdracht. Den Haag (1839) en Utrecht (1847) kregen prestigieuze gebouwen voor kunst en wetenschap, waarin de veelzijdige geest van vernieuwing kon waaien. Er vonden concerten plaats, er werden maatschappelijke vraagstukken besproken, er werd kennis gedeeld, geëxperimenteerd en gedebatteerd, gedanst en feestgevierd. Deze genootschappen waren meer dan ontmoetingsplekken: ze vormden laboratoria voor maatschappelijke vooruitgang. In Felix Meritis werkten kunstenaars, musici, wetenschappers, uitvinders en filosofen samen aan maatschappelijke vernieuwing. In de natuurkundesectie werden experimenten uitgevoerd die het publieke bewustzijn over de werking van natuurwetten vergrootten, en de muziekafdeling verzorgde concerten die toegankelijk waren voor een breder publiek dan alleen de elite. In al deze initiatieven speelden kunst en wetenschap een centrale rol omdat ze kritisch denken, sociale emancipatie en educatie stimuleerden. Juist door deze integratie ontstond er een breed gedragen burgerlijk bewustzijn dat de basis vormde voor latere democratische hervormingen.⁴

Waarom zijn de werelden van kunst, wetenschap en samenleving sindsdien zo strikt van elkaar gescheiden geraakt? Dat heeft alles te maken met het proces van specialisatie dat in de 20^e eeuw werd ingezet; een model dat ruim een eeuw standhield, maar dat zo langzamerhand sporen van slijtage vertoont.

Toren van Babel

Net zoals in de kunsten de verschillende artistieke disciplines steeds meer van elkaar gescheiden werden, evolueerde de wetenschap tot een stelsel van naast elkaar opererende specialisaties. Dit zette een proces van wetenschappelijke verdieping in gang dat zijn weerga niet kent. Naarmate het basisreservoir aan kennis groeide, ook onder invloed van nieuwe technologieën, nam het aantal universiteiten en kennisinstituten de afgelopen honderd jaar explosief toe. Een groot deel van ons welzijn, onze gezondheid, technologische innovaties en economische voorspoed is te danken aan dit proces van specialisatie. Maar er is ook een keerzijde. De verkokering van het wetenschappelijke systeem werkt als een fragmentatiebom die aansluiting op hedendaagse ontwikkelingen in de weg staat. Hedendaagse kennisgrenzen worden immers niet alleen bepaald door wat we nog níet weten, maar ook door het gebrek aan samenhang tússen verschillende vormen van kennis. Onbegrip tussen wetenschappers met verschillende specialisaties staat integrale benaderingen in de weg, en zo zijn verschillende wetenschappelijke talen ontstaan die kruisbestuiving bemoeilijken. En dan blijkt: vanuit die wetenschappelijke toren van Babel zijn de complexe problemen die onze hedendaagse, geglobaliseerde netwerksamenleving teisteren, helemaal niet goed te doorgronden. Zo langzamerhand wordt breed onderkend dat grote maatschappelijke uitdagingen zoals klimaatverandering en biodiversiteitsverlies, de energietransitie, toenemende welvaartsverschillen, technologische complexiteit, kansenongelijkheid en polarisatie in de samenleving niet met enkelvoudige benaderingen of eendimensionale, specialistische diepgang zijn op te lossen. Dat we in de loop van het wetenschappelijke specialisatieproces de samenhang der dingen uit het oog verloren, wordt gelukkig weer onderkend. Tekenend daarvoor is de opkomst van het woord ecosysteem.

Na de millenniumwisseling werd het woord ecosysteem, dat verwijst naar samenhangende netwerken in de natuur, steeds vaker ingezet om de werking van energienetwerken, waterbeheerssystemen, milieuproblematiek en andere infrastructurele projecten te duiden. Het woord kreeg vervolgens in korte tijd de status van toverwoord dat in allerlei domeinen en systemen opdook. Inmiddels is het gebruik ervan diep doorgedrongen in het wetenschappelijke, culturele en maatschappelijke discours én in ons dagelijkse taalgebruik. Tegelijk steeg ook de populariteit van het woord interdisciplinair, in de afgelopen jaren zelfs tot ongekende hoogte. Ook het woord transdisciplinair is sterk in opkomst. Terwijl interdisciplinariteit in de wetenschap verwijst naar samenwerkende vakgebieden, verwijst transdisciplinariteit naar interactie met niet-wetenschappelijke praktijken.⁵ De populariteit van deze begrippen laat zien dat er weer behoefte is aan nieuwe verbindingen tussen wetenschappelijke disciplines én tussen wetenschap en samenleving. Maar anders dan in de 18^e en 19^e eeuw maken de kunsten nog geen volwaardig deel uit van die omslag naar transdisciplinariteit.

Ingesleten beperkingen

Dat kunst en cultuur een betekenisvolle brugfunctie kunnen vervullen tussen wetenschap en samenleving wordt nauwelijks onderkend. Terwijl kunstenaars en creatieve geesten al sinds mensenheugenis uitstekende probleemoplossers zijn. Zij staan garant voor het ‘recht op risico’ dat maatschappelijke en wetenschappelijke doorbraken mogelijk maakt. Het delen van muziek, dans, theater, taal en beeld met een breed publiek van luisteraars, lezers, kijkers en deelnemers zorgt bovendien voor diep-menselijke vormen van informele, zintuigelijke communicatie die bijdragen aan wezenlijke culturele verbindingen in de samenleving. Door gezamenlijke rituelen, emotionele ervaringen, nieuwe perspectieven en experimentele disrupties te ontwerpen en veroorzaken, dragen kunstenaars bij aan maatschappelijke transitie en betekenisgeving. Dit nummer van Boekman bevat daarvan talrijke inspirerende voorbeelden. Toch stuiten kunstenaars die willen deelnemen aan wetenschappelijke consortia nog vaak op systemische barrières: in de praktijk beperken strikte mallen van regels, protocollen en templates de speelruimte. Omgekeerd is het voor wetenschappers ook lastig om hun methodische grenzen te verleggen of zich actief te richten op het vormen van publiek engagement zoals wetenschapscommunicatie en citizen science. Terwijl de tijdsgeest steevast in de richting van inter- en transdisciplinariteit wijst en interactie met de samenleving cruciaal is voor het toekomstig behoud van vertrouwen in de wetenschap, leunt het wetenschappelijke bedrijf nog sterk op de twintigste-eeuwse verkokering. Het is een fenomeen dat zich in veel sectoren van de samenleving voordoet, en dat misschien ook wel kenmerkend is voor het transitietijdperk waarin wij ons bevinden. In de praktijk vallen we snel terug op bekende en bestaande structuren, ook als deze disfunctioneel zijn. Grenzen zijn dan, zoals kunstenaar Joost Conijn het uitdrukt, vooral ‘ingesleten beperkingen’.⁶

Exploiteren of exploreren?

Dat het ook anders kan, bewijst de Amerikaanse complexiteitswetenschapper David Krakauer, directeur van het beroemde Santa Fe Institute voor onderzoek naar complexe systemen. In een recent interview belicht hij de reflex om steeds dieper in te zoomen op vraagstukken.⁷ Hij noemt dit exploitatie omdat het kan leiden tot uitputting; door een vraagstuk terug te brengen tot één specialistische dimensie verdwijnen wetenschappers als het ware in het vraagstuk dat ze proberen te ontrafelen, met als risico dat ze eindigen in een locked-in syndroom. Daartegenover zet Krakauer het begrip exploratie. Door het probleem in een groter verband te plaatsen, eromheen te bewegen, het denken open te gooien, creativiteit toe te laten en écht te experimenteren, worden doorbraken in complexe vraagstukken kansrijker. Voorwaarde is dan wel dat we de vrije ruimte weer koesteren, zodat er vaker ongebruikelijke experimenten kunnen plaatsvinden waarmee onverwachte verbanden worden gelegd. Dit principe van transdisciplinaire ontgrenzing kan, in combinatie met het recht op risico, leiden tot belangrijke vernieuwingen in cultuur, wetenschap en samenleving.

De manier waarop Tom Gernon het bestaan van mantelgolven blootlegde, is een inspirerend voorbeeld. Maar ook de open, vaak intuïtieve en gevoelsmatige benadering van kunstenaars past naadloos in deze eigentijdse, multimediale mentaliteit. Om al die complexe, wicked problems die zich nu dagelijks in milde of overrompelend heftige vormen aan ons voordoen te lijf te kunnen gaan, moeten we kunstenaars weer toegang geven tot de wetenschappelijke praktijk, als gelijkwaardige onderzoekers. En omgekeerd zouden wetenschappers op zoek kunnen gaan naar kunstenaars die hun blikveld verruimen, in directe interactie met de samenleving. Dat die verschillende bloedgroepen elkaars talen dan weer moeten gaan begrijpen, is geen belemmering: de geschiedenis heeft immers aangetoond dat dit vroeger allang een vanzelfsprekendheid was.