Daarvoor is een groot aantal cijfers verzameld: per provincie illustreren zeven indicatoren hoe inwoners deelnemen aan de podiumkunsten. Daarnaast  laten er drie zien hoe het aanbod podiumkunsten eruit ziet en brengen er vier de financiële aspecten in kaart.

Participatie in de podiumkunsten is veelvormig: wie een muziekinstrument bespeelt, zingt, of toneel speelt, kan tijdsbesteding aan actieve participatie noteren, terwijl het bijwonen van bijvoorbeeld een balletuitvoering passieve participatie genoemd kan worden omdat toeschouwers zelf niet creatief of uitvoerend bezig zijn. Dat geldt ook voor het bezoeken van culturele festivals en het beluisteren van muziek. Vrijwilligerswerk bij podia is tot slot een derde vorm van participatie die in de Regionale Cultuurindex is opgenomen. Om de capaciteit in beeld te brengen, bundelt de Regionale Cultuurindex data over het aanbod aan podia, het aantal uitvoeringen en culturele festivals. Verder belicht de index geldstromen met cijfers over de inkomsten van podia, bestedingen van provincies en gemeentes aan podiumkunsten, en uitgaven van het Fonds Podiumkunsten. Uit de analyse van deze gegevens volgen opvallende scores van provincies op deze indicatoren, te beginnen met data over het aanbod aan en het publiek voor uitvoeringen in de podiumkunsten.

Professionals in actie (zien)

Voor wie acteurs, bands, orkesten en andere podiumkunstenprofessionals in actie wilt zien, lijkt Noord-Holland the place to be. Hier spendeert men dan ook relatief veel tijd in podia. Waar het gemiddeld aantal uren dat inwoners per jaar in de provincies aan podiabezoek spenderen 2,19 uur bedraagt, is dit in Noord-Holland bijna drie keer zoveel: 6,02 uur. Dat is niet onlogisch gezien de 122 podia en bijna twintigduizend uitvoeringen die hier jaarlijks bezocht kunnen worden. Daarmee kent de provincie zelfs voor haar omvangrijke bevolking (van 2,8 miljoen inwoners) ruimschoots het grootste aanbod.

Met deze cijfers laat de provincie zowel wat betreft het aantal podia als het aantal uitvoeringen andere ver achter zich. Er zijn echter wel provincies die een sterke tweede plaats innemen. Voor het aantal uitvoeringen is dat Utrecht. Met 5.900 uitvoeringen die de 1,3 miljoen inwoners (en geïnteresseerden van buiten de provinciegrenzen) kunnen bezoeken, is het aanbod hier zeker ruim te noemen. Het aantal uur dat wordt gespendeerd aan podiumbezoek in Utrecht is, met gemiddeld 3,39 uur, ook hoog. Het is voorstelbaar dat het bovengemiddelde aandeel hoger opgeleiden in Noord-Holland (34 procent) en Utrecht (38 procent) eraan bijdraagt dat podia hier veel bezoekers verwelkomen (CBS 2018a). Onderzoek laat namelijk zien dat onder deze groep het bereik van veel cultuuruitingen substantieel hoger ligt, en dat is zeker zo voor klassieke muziek, toneel- en dansuitvoeringen. Het bereik hiervan is onder hoogopgeleiden 51 procent, waar dit onder middelbaar en lager opgeleiden respectievelijk 31 en 28 procent is (SCP 2018).

De vraag is echter hoe dit verband tot stand komt: gaan hoger opgeleiden relatief vaak wonen in provincies met (onder andere) een ruim podiumkunstenaanbod? Of zijn theaters significant vaker gevestigd (soms van oudsher) in provincies waar relatief veel hoger opgeleide inwoners, en dus veel potentiële theaterbezoekers te vinden zijn? Om de precieze aard en richting van dit verband te bepalen is nader onderzoek nodig, bijvoorbeeld met behulp van langjarige cijfers die laten zien in welke volgorde ontwikkelingen plaatsvinden.

Vanzelfsprekend betekent over- dan wel ondervertegenwoordiging van hoger opgeleiden in een provincie sowieso niet altijd dat de daar gevestigde podia veel of weinig publiek verwelkomen, aangezien publiek hiervoor uit alle lagen van de bevolking komt. Een andere belangrijke factor in het succes van Noord-Holland is dan ook waarschijnlijk de aanwezigheid van specifieke concertzalen. In Amsterdam zijn er bijvoorbeeld de Ziggo Dome, Afas Live en Johan Cruijff ArenA die publiek uit alle windstreken trekken, met de grote namen die daar veelal op het programma staan.

Op het gebied van inkomsten nemen de Utrechtse theaters, schouwburgen en concertzalen de tweede positie in, met per inwoner een bedrag van 38 euro. Hoewel dat slechts de helft is van het bedrag dat Noord-Holland op dit punt noteert, is het zeker geen bescheiden bedrag, aangezien podia in de provincies na Utrecht (Noord-Brabant en Groningen), respectievelijk ‘slechts’ 30 en 28 euro per inwoner in de kasboeken noteren. Groningen realiseert met die inkomsten, na Noord-Holland, wel het grootste aanbod podia per hoofd van de bevolking. In de noordelijke provincie zijn er zeventien gevestigd, een hoog aantal gezien de 580 duizend inwoners. Met meer dan tweeduizend uitvoeringen op de bühnes sluit Groningen bovendien de top drie provincies op dit onderwerp. Opvallend is dat ook de omvang van het publiek voor Groningse podia wat groter is dan gemiddeld in de provincies: per inwoner wordt aan het bezoeken van Groningse podia gemiddeld 2,25 uur besteed, het gemiddelde van de provincies bedraagt 2,19 uur. Mogelijk heeft de ruime capaciteit (en de iets bovengemiddelde participatie) te maken met de investeringen van Groningse gemeentes in deze sector: per inwoner wordt er 45,78 euro uitgegeven, in alle provincies is dat gemiddeld 28,14 euro.

Waar de Groningse podia op meerdere fronten hoge scores noteren, scoren de podia in Noord-Brabant vooral goed op inkomsten. Het publiek is in deze provincie niet heel groot, waardoor het vermoeden bestaat dat de hoge inkomsten uit een andere bron komen, bijvoorbeeld horeca, sponsoring en zaalverhuur.

Vrijwilligerswerk loopt sterk uiteen

Waar Noord-Holland en Utrecht op het gebied van aantal podia, uitvoeringen, bezoek en inkomsten duidelijke uitblinkers zijn, bekleden andere provincies hoge posities wat betreft vrijwilligerswerk. Dat wordt voor podia het meest gedaan in Overijssel, Zeeland en Friesland. Hoewel deze provincies gezamenlijk een bescheiden vrijwilligersinzet voor podia hebben in absolute cijfers (in totaal 2014 fte), zijn de relatieve scores (in tijdsbesteding in aantal uren per hoofd van de bevolking) hoger dan in andere provincies. In Overijssel en Zeeland wordt per inwoner 0,17 uur besteed aan vrijwilligerswerk in de podia en in Friesland is dit 0,13 uur, terwijl dit in de andere provincies tussen de 0,02 en 0,10 uur ligt.

Mogelijk heeft deze tijdsinvestering door Friezen, Zeeuwen en Overijsselaren te maken met een kleine infrastructuur voor en een beperkt bezoek aan podiumkunsten in deze provincies. Voor bezoek aan Zeeuwse podia wordt per inwoner slechts 1,10 uur uitgetrokken, en met name het aantal uitvoeringen in deze provincie is laag. Slechts in twee provincies programmeren de podia nog minder uitvoeringen.

In Friesland geven de cijfers een zelfde beeld; men spendeert slechts 1,34 uur aan bezoek aan Friese podia, en dat aanbod aan podia is ook benedengemiddeld. Mogelijk betekent de kleine schaal van de podiumkunsten dat er geen ruimte is om een uitgebreid personeelsbestand te onderhouden, waardoor de kleinere taken en klussen bij vrijwilligers worden gelegd. Voor Zeeland speelt er nog een andere factor: hier zijn de inkomsten van podia per hoofd van de bevolking met 11,52 euro niet eens de helft van het gemiddelde in alle provincies. Podia in Overijssel en vooral in Friesland noteren echter hogere cijfers in de kasboeken, waardoor er ook tussen vrijwilligerswerk en eigen inkomsten geen direct verband te zien is.

Hoe dan ook gaat de kleinschaligheid van podia in Zeeland en Friesland hand in hand met een relatief grote inzet van vrijwilligers, maar de derde provincie in het rijtje, Overijssel, kent een gemiddeld aanbod aan podia en uitvoeringen en een gemiddeld theaterbezoek. Bovendien is de bevolking van deze provincie, met meer dan 1,1 miljoen inwoners, niet klein te noemen. Factoren die het vrijwilligerswerk in de podiumkunstensector bepalen zijn te diffuus om binnen de kaders van deze analyse volledig te duiden. Middels eigen onderzoek beoogt de Boekmanstichting meer inzicht in dit onderwerp te verkrijgen. [1]

Festivals op (on)verwachte plekken

Culturele festivals schieten in heel Nederland als paddenstoelen uit de grond (Aart et al. 2017), maar nergens is het aanbod zo omvangrijk als in Noord-Holland. Op de terreinen en hallen in deze provincie zijn er meer dan 300 te vinden, en die worden dan ook veelvuldig bezocht. De tijdsbesteding per inwoner voor festivalbezoek in Noord-Holland komt uit op maar liefst 15,49 uur. De provincie met het grootste aanbod verwelkomt aldus ook het meeste publiek.

Gelderland neemt qua festivalbezoek de tweede plaats in met een tijdsbesteding van 14,59 uur, maar het aanbod is hier vrij laag. Maar liefst negen provincies noteren qua aanbod hogere cijfers. Ook in Zuid-Holland en Noord-Brabant is de tijdsbesteding aan festivals, tussen de 10 en 11 uur, vrij hoog, maar is het aanbod relatief klein. Noord-Brabant herbergt echter niet veel culturele festivals; rekening houdend met het inwoneraantal neemt deze provincie slechts de zevende plaats in als het gaat om aanbod. Het aanbod van Zuid-Holland per inwoner is nog kleiner; alleen Drenthe heeft minder te bieden als het gaat om culturele festivals. Voor deze provincies komen de discrepanties in scores voor capaciteit en participatie op het gebied van culturele festivals waarschijnlijk doordat een klein aantal festivals heel goed bezocht wordt. Bezoek aan festivals binnen de provinciegrenzen wordt namelijk per inwoner van die provincie berekend, evenals het aanbod. Als Brabantse en Zuid-Hollandse festivals (zoals wellicht Best Kept Secret en North Sea Jazz) veel bezoekers van buiten de provinciegrenzen trekken, is het logisch dat de uiteindelijke tijd die mensen hier doorbrengen oploopt, ondanks dat het aanbod er relatief klein is voor de bevolking.

Naast Zuid-Holland, Noord-Brabant en het eerder besproken Noord-Holland en Gelderland, overschrijdt tot slot ook de tijdsbesteding aan festivals in Overijssel de tien uur. Deze provincie noteert op meer vlakken hoge cijfers: met honderd festivals bekleedt Overijssel de vierde plaats qua festivalaanbod, zij het op enige afstand van de nummer drie, Friesland. Ook in deze provincie is er een duidelijk verschil in de omvang van bezoek en aanbod per hoofd van de bevolking. Er zijn namelijk relatief veel Friese festivals, getuige de topdrieplaats wat betreft aanbod, maar de tijdsbesteding aan die festivals is per inwoner slechts 6,6 uur. Uitsluitend in Groningen en Limburg is dat lager. Mogelijk trekken deze provincies gezien hun ligging in Nederland minder publiek van buiten de provinciegrenzen, dan bijvoorbeeld Utrecht en Noord-Holland.

Muziek op de voor- én achtergrond

Wie de podiumkunsten wil bewonderen, hoeft niet per se de deur uit: de muzikale talenten van zangers en muzikanten zijn immers ook te horen via de radio en streaming of geluidsdragers. Mensen besteden veel tijd aan het beluisteren van media (met name muziek): ruim 2,7 uur per dag (SCP 2018). Toch gaan die 162 minuten niet alleen of volledig daaraan op. Luisteren naar muziek wordt namelijk veelvuldig gecombineerd met andere activiteiten; het lezen van de krant met de radio op de achtergrond. Of het luisteren van een cd in de auto, of het luisteren van de vele Spotify-afspeellijsten die, zo blijkt uit titels als ‘intense studying’ en ‘dinner party’, zelfs bedoeld zijn als achtergrondmuziek. Onderzoek laat zien dat van de 162 minuten slechts 5 procent (8 minuten) exclusief voor luisteren is gereserveerd. Als de cijfers over tijdsbesteding aan het luisteren naar muziek met die factor gecorrigeerd worden, ontstaat een nauwkeuriger beeld van deze tijdsbesteding. Die tijdsbesteding is in Gelderland het meest omvangrijk: per inwoner 57,53 uur, waarmee de provincie alle andere overtreft. Op ruime afstand volgt Zeeland met 35,64 uur; Flevoland sluit de top drie af met 28,11 uur tijdsbesteding aan muziek luisteren per inwoner (de overige provincies noteren tussen de 21,11 en 26,12 uur).

Wat de twee laatstgenoemde provincies gemeen hebben, is dat werknemers die hier wonen, veelal een grotere afstand moeten afleggen naar hun werkplek: voor Zeeland is dit 33,2 kilometer, voor Flevoland 31,3, waar het gemiddelde in alle provincies 25,4 kilometer is (CBS 2018b). Wellicht zou de genoemde correctie voor ‘singletasking’ voor deze provincies eigenlijk groter moeten zijn, omdat inwoners mogelijk dusdanig veel ‘onderweg’ zijn dat zij meer tijd besteden aan het luisteren tijdens reizen dan gemiddeld in Nederland. Die mogelijke verklaring geeft echter geen indicatie waarom er in Gelderland veel tijd wordt vrijgemaakt voor het beluisteren van muziek. Ook hier is nader onderzoek nodig.

In privésfeer is er niet alleen tijd voor het beluisteren van muziek, veel mensen maken zelf ook muziek. Dat kan zijn door een instrument te bespelen of te zingen. Aan deze vormen van actieve cultuurparticipatie wordt in de provincies per persoon respectievelijk gemiddeld 13,68 en 9,03 uur besteed. Het bespelen van een instrument is populair onder Groningers, Drentenaren en Brabanders, die er gemiddeld meer dan 19 uur per jaar voor vrijmaken. Het is opvallend dat deze provincies elkaar zo dicht opvolgen, waar de vierde genoteerde provincie, Utrecht, ‘maar’ op 15,86 uur uitkomt. In Utrecht is zingen juist populair: hieraan besteden inwoners 10,27 uur, waarmee de provincie na Flevoland (10,79 uur) en Zuid-Holland (10,82 uur) de hoogste participatie op dit vlak noteert.

In die laatste provincie is ook de tijdsbesteding aan het spelen van toneel (en musicals) en het beoefenen van ballet hoog: 8,05 uur, bijna het dubbele van het gemiddelde van de provincies van 4,18 uur. Na Zuid-Holland zijn er wéér twee andere provincies die hoog scoren op deze vorm van actieve participatie, namelijk Noord-Holland en Limburg.

In deze sectoranalyse van de beeldende kunst zijn ook de cijfers over cultuureducatie opgenomen.

Het belang van de locatie

‘Galeries die een focus hebben op de (internationale) kunstscene zullen kiezen voor een stad die ertoe doet in deze scene. De grote steden in de Randstad, met verschillende kunstbeurzen, opleidingen en interessante presentatie-instellingen, musea en andere toonplekken, zijn daarom de steden waar veel galeries gevestigd zijn.’ Dat constateren Olav Velthuis en Sandra Smallenburg in het onderzoek naar galeries in Nederland van de Nederlandse Galerie Associatie (NGA). Vervolgens toont het onderzoek dat 60 procent van de galeries zich in de vier grote steden bevindt en een derde van het totale aanbod in Amsterdam (Jong et al. 2017, 19). [1] Het is dan ook niet verwonderlijk dat vooral Noord-Holland en Zuid-Holland een sterke positie hebben in het aanbod van beeldende kunst. In absolute aantallen zijn hier de meeste galeries en musea voor beeldende kunst te vinden. Als de getallen worden bekeken per hoofd van de bevolking, behouden ze wat de galeries betreft – geheel in lijn met het rapport van de NGA – deze positie. Voor de musea voor beeldende kunst is dit echter niet het geval; per hoofd van de bevolking zijn deze in Friesland het meest te vinden, gevolgd door Limburg en Noord-Brabant. Pas daarna komen Zuid- en Noord-Holland in beeld. De concentratie van de beeldende kunst ligt dus niet per definitie in de Randstad, zoals het citaat waarmee deze alinea begon, suggereert.

Dit blijkt ook als we kijken naar andere locaties waar beeldende kunst te zien is: de presentatie-instellingen. Hierbij moet echter worden opgemerkt dat hiervan geen overzicht beschikbaar is dat compleet genoeg is om deze ook als indicator op te nemen in de Regionale Cultuurindex. Kijken we echter naar de ledenlijst van de Zaak Nu, de vereniging die de belangen behartigt van de presentatie-instellingen in Nederland, dan bieden de locaties van de 85 aangesloten organisaties een handreiking. [2] Hoewel ook hier per hoofd van de bevolking het grootste aanbod in Noord- en Zuid-Holland is, is dit aanbod in Friesland nauwelijks lager. Het aanbod in Zeeland en Groningen is vervolgens vergelijkbaar met dat in Utrecht (zie figuur 1).

De graag geziene gast

Men hoeft dan misschien niet per definitie naar de Randstad om beeldende kunst te zien, dit is wel wat de meeste mensen doen. Waar het bezoekers betreft, is per hoofd van de bevolking Noord-Holland de grootste magneet voor bezoekers aan zowel musea als galeries voor beeldende kunst. Vooral wat musea betreft neemt de provincie een absolute koppositie in, wat voor een groot deel te verklaren is door buitenlands bezoek aan Amsterdamse musea. Zoals ook uit de analyse van de pijler Geldstromen blijkt, toont de Amsterdamse Museum Monitor 2016 dat de Amsterdamse musea in 2015 meer dan 13 miljoen bezoeken telden, oftewel het overgrote deel van de ruim 14 miljoen bezoeken die de musea in de provincie Noord-Holland volgens het CBS in hetzelfde jaar ontvingen (Snoeker et al. 2016 en CBS 2018b). Wanneer we Noord-Holland buiten beschouwing laten, worden de meeste bezoeken per hoofd van de bevolking aan musea voor beeldende kunst afgelegd in Zuid-Holland, gevolgd door Groningen, Utrecht en Friesland.

In tegenstelling tot bezoek aan musea, dat al jaren achtereen toeneemt, loopt het bezoek aan galeries voor hedendaagse kunst al enige tijd terug (Jong et al. 2017). Van deze beweging hebben we op regionaal niveau nog geen cijfers, maar gezien het feit dat het overgrote deel van deze galeries zich bevindt in Noord-Holland en Zuid-Holland (309 van de in totaal 442 galeries), valt te verwachten dat de grootste gevolgen van deze ontwikkeling in die provincies merkbaar zijn. Te meer omdat het bezoek per hoofd van de bevolking in deze provincies het hoogst is. Het bezoek aan galeries gaat vrijwel gelijk op met het aanbod. Wel is het opvallend dat het aanbod aan galeries in Noord-Brabant (zevende) en Gelderland (achtste) minder is dan gemiddeld, maar dat deze provincies wat betreft het bezoek hieraan respectievelijk derde en vierde in de rij staan.

Een potentiële inkomstenbron

Gelderland is een van de drie provincies waarvan cijfers beschikbaar zijn over de gemiddelde omzet per galerie. Voor de andere provincies was er binnen het marktonderzoek dat APE en Aemuse uitvoerden in opdracht van de NGA te weinig respons om tot een gemiddelde omzet te komen. De omzet in Gelderland bedraagt 103.125 euro. In Zuid-Holland is dit 188.690 euro en in Noord-Holland 317.803 euro (maatwerk APE). Dus niet alleen wat betreft het aantal galeries en bezoeken, maar ook in de omzet van galeries is Noord-Holland de belangrijkste speler, in grote mate vanwege Amsterdam.

De geldstromen van de musea kunnen niet worden uitgesplitst naar type museum. Het is daarom niet bekend hoeveel geld er omgaat in de musea voor beeldende kunst. Geldstromen die wel – grotendeels – naar beeldende kunst gaan, zijn de langlopende subsidies van het Mondriaanfonds. Dit Rijkscultuurfonds voor beeldende kunst en cultureel erfgoed verstrekte in 2016 in acht provincies meerjarige subsidies. Per hoofd van de bevolking was de besteding met 150.000 euro het hoogst in Zeeland. Zeeland wordt hierbij gevolgd door Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht waar hogere bedragen worden toegekend, maar ook meer inwoners zijn. Naast de meerjarige subsidies (26 in 2016) besteedt het Mondriaanfonds uiteraard geld middels projectsubsidies. Het was niet mogelijk om deze gegevens mee te nemen in de Regionale Cultuurindex. Het Mondriaanfonds is echter niet de enige weg waarop de Rijksoverheid op structurele wijze geld besteedt aan beeldende kunst.

Ook in de culturele basisinfrastructuur (BIS) zijn organisaties opgenomen die zich richten op beeldende kunst. Zoals in de analyse van de pijler Geldstromen te zien is, gaat het grootste deel van het geld dat binnen de BIS wordt uitgekeerd naar de musea. Binnen deze pijler maken we geen uitsplitsing naar type museum, maar kijken we naar welke musea in de BIS zitten en wat aan hen is uitgekeerd. Daaruit volgt dat grofweg de helft van het budget van 167,3 miljoen euro naar musea voor beeldende kunst gaat. In de pijler Geldstromen tonen we ook dat overige organisaties voor beeldende kunst – zoals presentatie-instellingen – die uit de BIS geld krijgen uitgekeerd, zijn te vinden in Groningen, Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland, Noord-Brabant en Limburg. In Limburg wordt per hoofd van de bevolking door provincie en gemeenten samen het meeste geld besteed aan beeldende kunst, gevolgd door Groningen en Noord-Brabant (CBS 2018a).

Naast de professionele beoefening

Naast passieve cultuurparticipatie, zoals het bezoeken van professionele beeldendekunstinstellingen, beoefenen veel mensen in hun vrije tijd beeldende amateurkunst. Cijfers over deze actieve cultuurparticipatie zijn onder andere te halen uit het tijdsbestedingsonderzoek dat vanuit het LISS-panel wordt uitgevoerd. Deze cijfers over de tijd die mensen besteden aan handenarbeid, schilderen, tekenen, boetseren en pottenbakken zijn ook opgenomen in de Cultuurindex Nederland. Op basis van deze gegevens kunnen we signaleren dat deze tijdsbesteding tussen 2005 en 2015 met 30 procent is afgenomen (Cultuurindex Nederland 2017). Nu is het ook mogelijk om te zien in welke provincies de meeste tijd aan amateurkunst wordt besteed. Drenthe, Overijssel en Noord- en Zuid-Holland spannen de kroon. Opvallend is dat deze provincies – op Overijssel na – aanzienlijk minder goed presteren bij de indicatoren over cultuureducatie.

In de opzet van de Regionale Cultuurindex is ervoor gekozen om de indicatoren over cultuureducatie op te nemen in de sector beeldende kunst. Dit is vooral een pragmatische keuze die voortkomt uit het feit dat over zowel de beeldende kunst als over cultuureducatie momenteel weinig indicatoren beschikbaar zijn. Om het totaaloverzicht bij de sectoren daarbij niet scheef te laten groeien, worden de cijfers over beeldende kunst en cultuureducatie in deze overzichten bijeengebracht. Uiteraard is het mogelijk om de indicatoren ook los te bekijken en heeft de opsplitsing in categorieën geen invloed op het eindresultaat van de pijlers. Mochten er in de toekomst meer cijfers voor deze beide velden beschikbaar komen, dan kunnen ze alsnog apart vertoond worden.

Cultuureducatie

De Inspectie van het Onderwijs merkt in haar onderwijsverslag over De Staat van het Onderwijs 2016/2017 op dat in onder andere cultuureducatie ‘vaker achteruitgang dan vooruitgang’ te zien is binnen het primair onderwijs (Jonk et al. 2018, 15). In Het culturele leven van het Sociaal en Cultureel Planbureau haken de auteurs hierop aan met een overzicht van wat bekend is over cultuureducatie, in het primair- en voortgezet onderwijs en verzorgd door culturele instellingen (Broek et al. 2018). Uit dit overzicht blijkt dat er regelmatig rapportages verschijnen waarin de kwaliteit van cultuureducatie wordt gemonitord aan de hand van bijvoorbeeld het aantal uren dat in het curriculum aan cultuuronderwijs wordt besteed en het aantal scholen dat samenwerkt met culturele instellingen. Desalniettemin is geen van deze data momenteel geschikt om op regionaal niveau goed vergelijkbaar inzicht te geven in het aanbod, gebruik of de geldstromen van cultuureducatie.

In de Regionale Cultuurindex is er daarom voor gekozen om de cijfers over cultuureducatie voor deze editie te beperken tot de cijfers uit het Kunsteducatie Analyse Systeem van Cultuurconnectie. Hiermee krijgen we op provinciaal niveau zicht op het aantal centra voor de kunsten dat lid is van Cultuurconnectie, het aantal scholen waarmee zij samenwerken en wat hun inkomsten zijn. Het aantal leerlingen en cursisten dat zij bedienen is niet opgenomen omdat hierbij een dubbeling zou ontstaan met andere data. We zijn ons er van bewust dat hiermee niet het geheel aan aanbieders van cultuureducatie en de daarmee gemoeide inkomsten in zicht komt, en dat er ook geen totaalbeeld van cultuureducatie in Nederland wordt gegeven. [3] Wel zijn dit nieuwe cijfers die goede handvatten geven voor verdere analyse.

Wat opvalt is dat er in Groningen per hoofd van de bevolking relatief veel centra voor de kunsten zijn, die een groot aantal scholen bereiken en daarmee meer inkomsten genereren dan in veel andere provincies. De hoogste inkomsten per hoofd van de bevolking komen echter binnen bij de centra voor de kunsten in Limburg, terwijl deze provincie een gemiddeld aantal centra voor de kunsten kent die een zeer laag aantal scholen bereiken. Dit beeld komt ongeveer overeen met de situatie in Noord-Brabant. Een logische verklaring zou kunnen zijn dat deze centra voor de kunsten een hoog aantal betalende cursisten hebben. Dit blijkt echter niet direct uit de achterliggende cijfers. Het zou interessant zijn om de financieringsmix van deze centra voor de kunsten beter te analyseren. Verder is per hoofd van de bevolking het totaal aan infrastructuur en inkomsten binnen de provincies Gelderland en Flevoland het kleinst.

De Regionale Cultuurindex brengt de capaciteit in de filmsector fijnmazig in kaart, met zes indicatoren over aantallen bioscopen en filmtheaters, plus aantallen stoelen en zalen die daarin beschikbaar zijn. Hoeveel mensen bezoeken filmvertoningen, en hoeveel tickets kunnen bioscopen en filmtheaters verkopen? Kaartverkoop is de belangrijkste inkomstenbron van deze ondernemingen, hoewel filmtheaters soms ook gesubsidieerd worden door gemeentes. In de verzameling en analyse van al deze data over aanbod, deelname en financiering in provincies wordt steeds rekening gehouden met aantallen inwoners van verschillende provincies, waaruit interessante inzichten naar voren komen.

Filmtheaters groot buiten de Randstad

Filmtheaters zijn er in absolute aantallen veel in Gelderland, Noord-Holland, Zuid-Holland en Noord-Brabant, maar data per inwoner zijn vele malen interessanter. In Zuid-Holland delen immers ruim 3,5 miljoen inwoners de 17 aanwezige filmtheaters (en 25 bioscopen). In Gelderland zijn dat er ongeveer 2 miljoen en het aantal filmtheaters is hier maar liefst 23, waardoor de relatieve capaciteit aan filmtheaters er veel groter is dan in Zuid-Holland. Samen met Friesland en Groningen vormt Gelderland dan ook de top-3 van de provincies met meeste filmtheaters voor haar inwoners. Hoe kunnen we dit verklaren? En bieden de filmtheaters in deze provincies ook een ruime capaciteit aan stoelen en zalen? [1]

Gelderland

In Gelderland, waar per inwoner de meeste filmtheaters gevestigd zijn, zijn die locaties zowel in aantal zalen (gemiddeld 1,48) als aantal stoelen per zaal (108) wat kleiner dan gemiddeld in Nederland (respectievelijk 1,55 en 116). Dit heeft wellicht te maken met het feit dat de provincie wel een omvangrijke bevolking heeft, maar dat deze verspreid is over de provincie. Cijfers over de stedelijkheid laten zien dat Gelderland minder zeer sterk en sterk stedelijke gebieden kent dan Noord-Holland, Zuid-Holland en Noord-Brabant (CBS 2018). [2]

Filmtheater- en bioscoopbezoek ligt onder inwoners van Gelderland rond het landelijk gemiddelde. Gemiddeld besteden Gelderlanders hieraan 3,19 uur, waar dit in alle provincies  gemiddeld 3,49 uur is. Dat vertaalt zich ook naar inkomsten uit kaartverkoop, die met 13,59 euro per inwoner iets beneden het gemiddelde van de provincies (14,71 euro) liggen.

Groningen

Groningen, dat van alle provincies de meeste filmtheaters en de meeste filmtheaterzalen per inwoner kent, mag zich ook rijk rekenen met gemiddeld heel grote zalen; Groningers vinden in de filmtheaters gemiddeld 149 stoelen per zaal, waar dat er gemiddeld in alle provincies 116 zijn. De grote schaal voor filmhuisvertoningen kan wellicht gerealiseerd worden met dank aan een iets bovengemiddeld eigen inkomen van bioscopen en filmtheaters gezamenlijk: per inwoner bedraagt dit 16,26 euro (in alle provincies is dit gemiddeld 14,71 euro). Dat verband kan zich echter ook andersom voltrekken: met meer zalen kan een bioscoop ook meer inkomsten werven.

Een ander aspect waarmee de ruime capaciteit te maken kan hebben, is het grote aantal studenten dat met name in de provinciale hoofdstad woont en/of verblijft. Precies die doelgroep brengt immers relatief veel tijd door in de bioscopen en filmtheaters in Nederland (Stichting Filmonderzoek 2018). Desalniettemin is de gemiddelde tijd die Groningers in bioscopen en filmtheaters doorbrengen slechts iets hoger  (3,91 uur) dan gemiddeld in alle provincies.

Friesland

Naast Gelderland en Groningen kent ook Friesland een ruime capaciteit voor filmhuisvertoningen per inwoners. Opvallend is dat ook in deze noordelijke provincie niet alleen veel filmtheaters zijn, maar die filmtheaters ook relatief grote zalen hebben; gemiddeld zijn er 132 stoelen per zaal in een filmhuis. Een verband met de aanwezigheid van studenten is hier minder voor de hand liggend; hoewel er 22 duizend studenten opleidingen volgen in Leeuwarden, is deze (doel)groep in Groningen met 55 duizend studenten beduidend groter. [3] Het blijft gissen waarom Friesland een relatief grote capaciteit voor filmhuisvertoningen kent. Zeker gezien de bescheiden kaartverkoop: per inwoner bedragen de inkomsten van bioscopen 8,94 euro, in geen enkele provincie is dit zo laag. Friezen besteden bovendien slechts 2,10 uur aan filmtheater- en bioscoopbezoek.

Uiteenlopend succes in bioscoopwereld

Waar Gelderland, Friesland en Groningen zich rijk mogen rekenen wat betreft aantallen filmtheaters, zijn er in andere provincies relatief veel bioscopen. Bekijken we het absolute aantal bioscopen, dan bekleden Noord-Holland, Zuid-Holland en Noord-Brabant respectievelijk de eerste, tweede en derde positie. Meer dan de helft van alle 154 bioscopen in Nederland is gevestigd in deze drie provincies, die echter ook hoge inwonersaantallen kennen. De top drie van provincies met de meeste bioscopen per inwoner wordt gevormd door Noord-Holland, Limburg en Zeeland. Wat gaat er achter die data schuil?

Noord-Holland

Noord-Holland laat uiteenlopende cijfers zien over de capaciteit voor filmvertoningen. Waar het aantal filmtheaters (22) gezien de bevolkingsgrootte geen uitschieter is, is het bioscoopaanbod meer dan ruim te noemen, met 32 bioscopen en daarin 148 bioscoopzalen. Net als de Noord-Hollandse filmtheaters, zijn de bioscopen hier wat kleiner dan gemiddeld; zowel het aantal zalen per bioscoop (4,63), als het aantal stoelen per zaal (167) is iets lager dan het gemiddelde in alle provincies op deze onderwerpen (respectievelijk 4,87 en 176). Met name het aantal zalen is een goede indicatie van de capaciteit die de vestiging te bieden heeft.

Tegelijkertijd kunnen bioscopen (en filmtheaters) dankzij digitalisering gemakkelijk in één zaal verschillende films draaien (Stichting Filmonderzoek 2014), zelfs al kunnen distributeurs van films of programmeurs van filmhuizen en bioscopen er nog wel toe besluiten een film niet op te veel of te dichtbij elkaar gelegen plekken aan te bieden. Desalniettemin kunnen specifieke titels op veel verschillende tijden en plaatsen geprogrammeerd worden.

Die worden ook goed bezocht: Noord-Hollanders besteden met afstand de meeste tijd aan filmtheater- en bioscoopbezoek: 5,94 uur, waar de op dit punt tweede provincie Zuid-Holland op ruime afstand volgt met 4,28 uur per inwoner. Het gemiddelde van alle provincies is 3,49 uur. In Noord-Holland legt men dan ook gemiddeld drie keer per jaar een bezoek af, waar dit in andere provincies ten hoogste gemiddeld 2,2 bezoeken per jaar is (Stichting Filmonderzoek 2018). De eigen inkomsten van bioscopen en filmtheaters zijn in Noord-Holland per inwoner dan ook met afstand het hoogst: 25,35 euro, ruim 10 euro meer dan het gemiddelde van de provincies.

Limburg

Opvallend is dat ook in Limburg en Zeeland het aantal bioscopen relatief hoog is. Limburg heeft in aantal bioscopen per inwoner een gelijke score als Noord-Holland, en kent daarnaast de hoogste aantallen stoelen en doeken in deze bioscopen van alle provincies. Met een gemiddeld aantal zalen van 5,31 zijn er in Limburg grote bioscopen. Drie van de 27 multiplexen in Nederland zijn in deze provincie te vinden.

Het bezoek is in de zuidelijke provincie daarentegen slechts iets bovengemiddeld. Limburgers besteden gemiddeld 3,87 uur aan bioscoop- en filmtheaterbezoek, iets meer dan het gemiddelde van de provincies: 3,49 uur. Mogelijk is het bezoek aan Limburgse bioscopen, ondanks dat die bioscopen er in relatief grote aantallen zijn, niet evenredig hoog doordat een belangrijke doelgroep ondervertegenwoordigd is, en een andere juist oververtegenwoordigd. Een relatief klein deel van de bevolking in Limburg is namelijk 25 jaar of jonger (CBS 2018), terwijl juist die groep veel in bioscopen te vinden is: personen tot en met 23 jaar hebben een marktaandeel in bioscoop- en filmtheaterbezoek van 33 procent, terwijl hun aandeel in de totale Nederlandse bevolking slechts 22 procent is (Stichting Filmonderzoek 2018). Anderzijds is het aandeel 45-plussers in Limburg juist groter dan in andere provincies (CBS 2018), en die groep is steeds meer in bioscopen te vinden en zeker in filmtheaterbezoek goed vertegenwoordigd (Stichting Filmonderzoek 2018).

Demografische noch participatiecijfers verklaren waarom er in Limburg een rijk aanbod voor filmvertoningen is. Bijzonder is dat die bioscoopcapaciteit bovendien wordt gerealiseerd met een bescheiden bedrag aan inkomsten per inwoner van de provincie: dit is slechts 14,30 euro, wat iets minder is dan het gemiddelde in alle provincies (14,71 euro).

Zeeland

In Zeeland liggen die inkomsten van bioscopen per inwoner nog wat lager: 11,44 euro. Uitsluitend Flevoland, Drenthe en Friesland kennen lagere cijfers over dit onderwerp. Op Zeeuwse grond zijn er slechts vier bioscopen te vinden, en het aantal zalen is hier ook vrij laag: 4,25 per bioscoop. Maar die bioscoopzalen zijn wel weer bovengemiddeld groot: in de 17 zalen zijn er gemiddeld 206 stoelen te vinden, waar andere provincies gemiddeld 171 stoelen per bioscoopzaal kennen. Bovendien is een viertal bioscopen voor het kleine aantal mensen dat in Zeeland woont een ruim aanbod, waardoor de provincie in aantal bioscopen per inwoner dan ook de derde plaats inneemt, hoewel de score slechts minimaal verschilt van die van daaropvolgende provincies.

Investeringen in filmplezier

Groningen, Friesland en Gelderland kennen per inwoner veel filmtheaters en Noord-Holland, Limburg en Zeeland veel bioscopen, maar duidelijk is dat deze provincies niet altijd ook hoog scoren op het gebied van kaartverkoop. Dat is zo in Noord-Holland. Verder besteedt men jaarlijks veel tijd aan bezoek aan bioscopen en filmtheaters in Zuid-Holland, Utrecht en Noord-Brabant. De twee laatstgenoemde provincies volgen elkaar op de voet, met respectievelijk 3,99 uren en 3,98 uren, de Zuid-Hollanders komen uit op 4,28 uren, waar inwoners van Noord-Holland er, zoals eerder gezegd, met kop en schouders bovenuit steken met 5,94 uur.

De ruime tijdsbesteding aan filmtheater- en bioscoopbezoek in de genoemde provincies ligt in de lijn der verwachting, gezien de hoge mate van stedelijkheid aldaar (CBS 2018). Onderzoek naar het bereik van bioscopen en filmtheaters in gebieden met een verschillende mate van stedelijkheid laat namelijk zien dat in zeer sterk en sterk stedelijke gebieden het bereik met respectievelijk 70 en 61 procent hoger ligt dan in weinig en niet-stedelijke gebieden: daar is het bereik 55 en 54 procent (Stichting Filmonderzoek 2018). Onbekend is echter welke kant dit verband opgaat, dat wil zeggen of een sterk stedelijke omgeving betekent dat men meer tijd doorbrengt in bioscopen en filmtheaters, of dat Nederlanders die graag tijd spenderen aan filmtheater- en bioscoopbezoek stedelijke gebieden met een concentratie van voorzieningen opzoeken.

Niet alleen in een filmtheater of bioscoop kan men films bekijken; ook thuis is er filmplezier met dvd’s, blu-rays en streamingdiensten. Deze vorm van participatie in de filmsector loopt sterk uiteen tussen provincies; in Groningen en Noord-Holland overschrijdt de tijd die men besteedt aan het thuis kijken van films 120 uur per jaar; in Zuid-Holland en Utrecht ligt dit rond de 117 uur, waar Friesland en Noord-Brabant met respectievelijk 110,13 en 102,28 uur ook nog boven de honderd uur uitkomen. Nader onderzoek moet uitwijzen of er een verband is tussen bijvoorbeeld de provincies die op veel uren uitkomen, of tussen de provincies die een kleine tijdsbesteding op dit vlak hebben.

Consumenten investeren in filmplezier, maar ook gemeentes en provincies doen uitgaven om het zien van films te faciliteren of te stimuleren. De bedragen die hieraan worden uitgegeven, lopen sterk uiteen. Gemeentes in Flevoland komen bijvoorbeeld uit op 22,18 euro per inwoner per jaar, waar nummer twee op dit gebied, Groningse gemeentes, slechts de helft daarvan noteren: 10,70 euro. Enkel gemeentes in Noord-Brabant komen daar nog in de buurt (9,57 euro), maar in de daaropvolgende provincies tellen gemeentes gemiddeld slechts 89 eurocent per inwoner neer voor ‘film en video’.  De verschillen in bestedingen van provincies zijn nog groter: Limburg spendeert 2,42 euro per inwoner aan film en video, Groningen, Friesland, Overijssel en Utrecht alle minder dan één euro en de overige provincies niets.

Van de vijf culturele sectoren die vertegenwoordigd zijn in de Regionale Cultuurindex, is erfgoed voor regio’s wellicht dan ook de meest onderscheidende. Bioscopen en boekhandels bieden in heel Nederland een min of meer vergelijkbaar aanbod, en ook veel voorstellingen binnen de podiumkunsten zijn op meerdere plekken in het land te bezoeken. Niet elke regio heeft echter molens, hunebedden of steden waarin je de geschiedenis haast kunt voelen. Dat maakt erfgoed niet alleen tot een groot toeristisch trekpleister, maar ook tot een belangrijk element in de profilering van regio’s.

De erfgoedsector is daarom met veel verschillende indicatoren vertegenwoordigd binnen de Regionale Cultuurindex. Een groot deel van deze indicatoren betreft de honderden musea die Nederland telt, maar ook zijn cijfers opgenomen over rijks- en archeologische monumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten, iconen van de hedendaagse architectuur, archeologische depots en provinciale landschappen. Gezamenlijk geven deze indicatoren meer inzicht in de verschillen die er tussen provincies bestaan in de aanwezigheid van cultureel erfgoed, en de manier waarop met dat erfgoed wordt omgegaan. [1]

Een land vol monumenten

De kerktoren in je dorp, de boerderij net daarbuiten of het grachtenpand waarvoor je een selfie neemt: Nederland staat vol met bouwwerken die tot het cultureel erfgoed gerekend worden. Wie bijvoorbeeld een kaart bekijkt waarop alle gebouwde rijksmonumenten zijn ingetekend, ziet zo’n 62.000 stippen vrijwel heel Nederland bedekken. [2]

De dichtheid van deze stippen verschilt evenwel: waar Zuid-Limburg bijvoorbeeld bijna geheel is ingekleurd, blijft Flevoland grotendeels leeg. Om deze dichtheid in cijfers uit te drukken, is binnen de Regionale Cultuurindex – in lijn met andere indicatoren in de pijler Capaciteit – het aantal rijksmonumenten per provincie afgezet tegen het aantal inwoners. Zeeland, Friesland en Noord-Holland blijken zo per inwoner de meeste rijksmonumenten te bezitten.

Provincies verschillen onderling dus duidelijk in de hoeveelheid aanwezige rijksmonumenten. Misschien nog interessanter zijn daarnaast de verschillen in het soort monumenten dat het landschap vult. Juist deze verschillen geven regio’s elk een eigen karakter, en weerspiegelen de specifieke geschiedenis die een gebied heeft doorgemaakt. Zo reiken in het katholieke Limburg en Noord-Brabant de meeste kerktorens hemelwaarts, bewaken de vele kastelen en verdedigingswerken in Gelderland de herinnering aan het militaire verleden van deze provincie, en reflecteert in de grote hoeveelheid monumentale woonhuizen in Noord- en Zuid-Holland nog een glans van een rijke handelshistorie (RCE 2018b).

(On)zichtbaar erfgoed

Rijksmonumenten zijn echter lang niet de enige monumenten die Nederland rijk is. In aanvulling op de veelal historische rijksmonumenten, brengt binnen de Regionale Cultuurindex daarom de indicator ‘iconen hedendaagse architectuur’ ook ruim 1.700 hoogtepunten van de moderne bouwkunst in kaart. Het is wellicht niet verrassend dat de jongste provincie van Nederland – Flevoland – per inwoner de meeste van dergelijke iconen heeft. In absolute aantallen bevinden verreweg de meeste architectonische iconen zich evenwel in Zuid-Holland; daarbinnen is Rotterdam met bijvoorbeeld de Kubuswoningen dé plek om te bezoeken voor liefhebbers van moderne architectuur. [3]

Niet alleen individuele gebouwen kunnen een monumentale status krijgen. Ook grotere gebieden kunnen als monument beschermd worden. De Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed onderscheidt hiertoe zogenaamde beschermde stads- en dorpsgezichten: ‘groepen van onroerende zaken die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel hun wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde en in welke groepen zich één of meer monumenten bevinden’ (RCE z.j. c). Dit kunnen afzonderlijke straten zijn, maar ook wijken of zelfs complete binnensteden. Van de 482 beschermde stads- en dorpsgezichten die Nederland in 2016 telde, bevinden zich er per inwoner de meeste in de drie noordelijkste provincies van het land.

Naast deze zichtbare vormen van cultureel erfgoed, bevat de Regionale Cultuurindex met een indicator over archeologische monumenten tot slot ook cijfers over een vorm van cultureel erfgoed die veelal ónzichtbaar blijft. Dit zijn terreinen waar op of in de bodem ‘voorwerpen of andere sporen van menselijke aanwezigheid in het verleden bewaard zijn gebleven’ (RCE z.j. b). Soms zijn die sporen zichtbaar, bijvoorbeeld in de vorm van grafheuvels of hunebedden, maar vaak blijven ze ook onder de grond. Net als beschermde stads- en dorpsgezichten zijn archeologische monumenten verhoudingsgewijs vooral in het noorden van het land te vinden: onder de voeten van de inwoners van Groningen, Friesland en Drenthe bevinden zich per inwoner de meeste van deze monumenten.

De omgang met cultureel erfgoed

Historisch of hedendaags, zichtbaar of onzichtbaar, op kleine schaal of juist iets groter: het bovenstaande maakt duidelijk dat alle provincies over een rijke hoeveelheid cultureel erfgoed beschikken, al verschilt de vorm waarin dit zich lokaal manifesteert. Een tweede verschil tussen provincies betreft de manier waarop met dit erfgoed wordt omgegaan.

Voor een deel is wettelijk vastgelegd wat lokale overheden moeten doen met het erfgoed dat binnen de gemeente- of provinciegrenzen aanwezig is. Zo stelt de Erfgoedwet dat archeologische vondsten die bij opgravingen worden aangetroffen en ‘waarop niemand zijn recht van eigendom kan bewijzen’, eigendom worden van de provincie (en in voorkomende gevallen de gemeente of de Staat), en verplicht bewaard moeten worden in een archeologisch depot (Bussemaker et al. 2015). Nederland kent tien van dergelijke depots op provinciaal niveau, naast één nationaal depot en 27 gemeentelijke archeologische depots. [4] Hier beheren 257 vrijwilligers, 36 stagiaires en 56 fte aan betaalde medewerkers gezamenlijk een collectie archeologische vondsten die inmiddels bestaat uit meer dan 200.000 verpakkingseenheden en zich uitstrekt over ruim 17.500 m² depotruimte (RCE 2017, 2018c en 2018d). [5]

Ook financieel dragen lokale overheden bij aan het in stand houden van het eigen erfgoed. Het verschilt echter sterk per provincie of het meeste geld besteed wordt aan het cultureel erfgoed of aan historische archieven, alsook welke bestuurslaag de belangrijkste financier is. Waar de provinciebesturen van Zeeland en Flevoland bijvoorbeeld een relatief hoog bedrag per inwoner in historische archieven investeren, doen hun collega’s in Friesland en Limburg dit voor cultureel erfgoed. En waar in Zeeland vrijwel alle subsidie voor cultureel erfgoed van de gemeentes komt, wordt dat in Friesland juist vanuit de provincie gesubsidieerd.

‘It belongs in a museum’

Gelukkig blijven de vele schatten en vondsten die de archeologische depots en archieven in huis hebben, daar niet altijd achter slot en grendel liggen. Steeds vaker proberen depots hun collectie voor een groot publiek toegankelijk te maken (RCE z.j. a). Daarnaast vindt een deel hiervan zijn weg naar een van de bijna 700 musea – waarvan circa 400 cultuurhistorische musea – die Nederland kent (CBS 2017b). [6] Hoewel de meeste hiervan in de Randstad gevestigd zijn en het museumbezoek zich hier ook concentreert, zijn de meeste musea per hoofd van de bevolking ver daarbuiten te vinden, in Friesland en Drenthe. [7]

In totaal werden aan alle musea in Nederland in 2016 ruim 34 miljoen bezoeken afgelegd, waarvan de kaartverkoop een groot deel vormde van de ruim 441 miljoen euro aan eigen inkomsten die musea in dit jaar hadden. Daarnaast leverden museumcafés, -winkels en -restaurants een belangrijke bijdrage (CBS 2017a en 2017b). Bovendien ontvangen musea giften van particuliere sponsors, die zich bijvoorbeeld als lid van een vriendenvereniging (financieel) aan een museum committeren. [8] Vooral in Friesland, Gelderland en Noord-Holland kennen musea relatief veel van dergelijke vrienden. [9]

Hoeveel eigen inkomsten musea precies verwerven, is – logischerwijs – sterk afhankelijk van het museumbezoek: in provincies met veel museumbezoek, hebben musea gemiddeld ook hogere eigen inkomsten. Een opvallende uitzondering op deze regel vormt Limburg: hoewel hier per inwoner de minste museumbezoeken worden afgelegd, staan de musea in deze provincie qua eigen inkomsten op een vijfde plek. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat in Limburg het aandeel museumbezoekers dat het volledige entreetarief betaalt relatief hoog, en het aantal bezoekers met een Museumkaart relatief laag is. Alleen in Noord-Brabant en Noord-Holland betalen meer mensen de volledige ticketprijs.

Eigen inkomsten vormden in 2016 iets minder dan de helft van de totale inkomsten van musea. Het resterende deel bestaat voornamelijk uit subsidies, waarvan het Rijk 255 miljoen euro voor zijn rekening nam, provincies 52 miljoen euro, en gemeentes 203 miljoen euro (CBS 2017a). Interessant is dat de verhouding tussen eigen inkomsten, gemeentelijke subsidies en provinciale bijdragen in de museale inkomsten per provincie aanzienlijk kan verschillen. [10] Daarbij lijkt in veel provincies de hoogte van de verschillende vormen van financiering sterk van elkaar afhankelijk te zijn. Zo kennen musea in Drenthe en Limburg per inwoner weinig gemeentelijke subsidies, maar wordt dit gecompenseerd door bijdragen uit de provincie. In Groningen, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Overijssel zijn het juist vooral de gemeentelijke besturen die meebetalen. Ook geldt voor verschillende provincies dat relatief lage eigen inkomsten gecompenseerd worden door relatief hoge subsidies.

Het grootste deel van de inkomsten die musea in 2016 hadden, ging op aan de lonen van bijna 15.000 betaalde museummedewerkers. Daarnaast leverden bijna 35.000 vrijwilligers een onbetaalde bijdrage (CBS 2017a en 2017b). Per inwoner zijn de meeste museumvrijwilligers actief in Zeeland en Friesland – tevens de provincies waarin relatief de meeste musea gevestigd zijn.

De inzet van vrijwilligers komt vaak voort uit financiële noodzaak, maar getuigt ook van betrokkenheid bij de erfgoedsector. Dat die betrokkenheid bij veel mensen groot is, laten cijfers over de sector afdoende zien. Maar liefst 64 procent van de bevolking bezocht in 2016 een vorm van cultureel erfgoed, en er werden niet minder dan 10 miljoen bezoeken afgelegd aan cultuurhistorische musea (Broek et al. 2018, 103). Dat maakt erfgoed niet alleen belangrijk tot een belangrijke sector voor provincies, maar ogenschijnlijk ook voor de mensen die er wonen.

Zeker in vergelijking met de overige sectoren binnen de Regionale Cultuurindex is een groot deel van de literaire sector langs nationale lijnen georganiseerd. De meeste auteurs schrijven immers voor het volledige Nederlandse taalgebied. De boeken die ze voortbrengen kunnen vervolgens in lokale bibliotheken en boekhandels bemachtigd worden, maar als zij een gewenst werk toevallig niet op voorraad hebben, dan is er via het zogenaamde interbibliothecair leenverkeer of een online webshop binnen korte tijd een exemplaar vanuit elders in het land naar je onderweg.

Dit neemt niet weg dat er tussen regio’s onderling wel degelijk interessante verschillen bestaan in de beschikbaarheid en het lezen van boeken. De Regionale Cultuurindex brengt deze verschillen binnen drie pijlers op provinciaal niveau in kaart. De pijler Capaciteit omvat indicatoren over het aantal bibliotheken en het aantal boekhandels, terwijl de pijler Participatie beschrijft hoe(veel) er van deze organisaties gebruik wordt gemaakt. De financiële omvang van deze literaire consumptie is vertegenwoordigd in de pijler Geldstromen, aangevuld met indicatoren over verschillende subsidiestromen in de letterensector. Al deze indicatoren zijn omgerekend naar een indexscore per inwoner, zodat provincies onderling met elkaar vergeleken kunnen worden en een beeld ontstaat van de rol die de letteren in verschillende regio’s spelen.

Bibliotheken

Van de meest noordelijke bibliotheek in Schiermonnikoog tot de vestiging in Vaals: tot in alle hoeken van Nederland strekt zich een fijnmazig bibliotheeknetwerk uit, dat bestaat uit ruim 1.100 vestigingen, service- en afhaalpunten en bibliotheekbushaltes (Bibliotheekinzicht 2018a). De aanwezigheid van dit netwerk is wettelijk vastgelegd: het Rijk, provincies en gemeentes zijn ‘gezamenlijk verantwoordelijk voor een netwerk van openbare bibliotheekvoorzieningen’, waarbij ‘rekenschap van de gemiddelde afstand tussen de lokale bibliotheekvoorziening en de inwoners van de financierende gemeente of gemeenten’ dient te worden gegeven (Bussemaker et al. 2014). Zelfs in de dunst bevolkte gebieden van Nederland moet er hierdoor een bibliotheekvoorziening in de buurt zijn. Precies in deze provincies – zoals Zeeland, Groningen en Drenthe – zijn er dan ook relatief de meeste bibliotheken. [1] Alleen Flevoland onttrekt zich aan deze logica: hier zijn zowel absoluut als relatief de minste bibliotheekvoorzieningen. Een mogelijke oorzaak hiervan is dat de bevolking van Flevoland in een beperkt aantal kernen woont, waardoor een klein aantal grotere bibliotheken volstaat om het grootste deel van de bevolking te bereiken. [2]

Hoewel Flevoland per inwoner de minste bibliotheken kent, zijn in deze provincie de meeste mensen lid van een bibliotheek. Een opvallende bevinding, omdat er in de overige provincies wél een positieve relatie lijkt te zijn tussen het relatieve aantal bibliotheken en het aantal mensen dat daarvan lid is. Wat verklaart dan het hoge ledenaantal in Flevoland? Wellicht speelt demografie hier een rol. Zo laat onderzoek naar bibliotheekgebruikers (dit zijn dus evenwel niet per se ook bibliotheekleden) zien dat onder hen veel vrouwen, hoogopgeleiden en mensen met een niet-westerse migratieachtergrond zijn (Bibliotheekinzicht 2018d). Bovendien worden steeds meer jongeren lid (gemaakt) van de bibliotheek (Bibliotheekinzicht 2018b). Dit zou kunnen verklaren waarom er zoveel bibliotheekleden in Flevoland zijn: de provincie kent ten opzichte van de andere provincies het hoogste aandeel jongeren en mensen met een niet-westerse migratieachtergrond onder haar bevolking (CBS 2018c). Tegelijkertijd zou het dan in de lijn der verwachting liggen dat er ook veel bibliotheekleden in Noord- en Zuid-Holland zijn, maar dat is niet het geval.

Het aantal vestigingen en het aantal leden dat bibliotheken hebben, zegt nog weinig over het daadwerkelijke gebruik van hun diensten. De Regionale Cultuurindex bevat daarom ook een indicator over het aantal uitleningen. [3] Overijssel, Gelderland, Groningen en Utrecht kennen daarbinnen het hoogste aantal uitleningen per inwoner. Ook als we kijken naar het aantal uitleningen per lid staan deze provincies bovenaan, al treden in de rest van het lijstje dan wel verschuivingen op. Flevoland blijkt bijvoorbeeld de minste uitleningen per lid te kennen, terwijl het qua aantal uitleningen per inwoner op een zesde plek is terug te vinden.

Een andere manier om gebruik te maken van de openbare bibliotheek, is door deel te nemen aan een van de vele activiteiten die bibliotheken organiseren binnen de domeinen leesbevordering en kennismaking met literatuur, educatie en ontwikkeling, kunst en cultuur, ontmoeting en debat, en kennis en informatie. Met de inwerkingtreding van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen in 2015 is vastgelegd dat bibliotheken zich op deze zogenoemde kerntaken moeten richten. Dit heeft onder andere geleid tot een sterke toename van het aantal activiteiten dat bibliotheken organiseren: van bijna 72.500 in 2014 naar (een geschatte) 145.000 in 2017 (Bibliotheekinzicht 2018c). Een grove provinciale uitsplitsing van deze cijfers laat zien dat bibliotheken in Zuid-Holland, Noord-Holland, Drenthe en Limburg de meeste activiteiten per inwoner organiseren – al zijn de onderlinge verschillen slechts klein. [4] In vrijwel alle provincies valt het merendeel van de activiteiten binnen de kerntaken leesbevordering en educatie. Er bestaan evenwel regionale verschillen in prioritering: zo valt in Groningen een bovengemiddeld groot deel van de activiteiten binnen de categorie leesbevordering, terwijl Zeeland uitblinkt in educatie en ontwikkeling, Drenthe in kunst en cultuur en Friesland in zowel ontmoeting en debat als kennis en informatie.

Het gebruik van bibliotheekvoorzieningen levert geld op – wat goed zichtbaar is in de samenhang tussen de indicatoren over het aantal bibliotheekleden en de eigen inkomsten van bibliotheken – maar dat vormt slechts een klein deel van de totale baten van bibliotheken in Nederland. Ruim 80 procent hiervan bestaat uit subsidies, met name van gemeentes. Zeeland, Flevoland, Drenthe en Overijssel spannen in dit opzicht de kroon (CBS 2018d). Opvallend genoeg zijn dit ook de provincies waar bibliotheken de meeste inkomsten genereren.

Boekwinkels

Bibliotheken zijn niet de enige plek om aan boeken te komen – KVB Boekwerk becijferde onlangs zelfs dat 2,25 miljoen Nederlanders wekelijks een boek lezen, maar er nooit een lenen in de bibliotheek (KVB Boekwerk 2018c). Naast de bijna 69 miljoen boeken die in 2016 in de bibliotheek werden uitgeleend, werden nog eens 41 miljoen aangeschaft in de vele (online) boekwinkels die Nederland rijk is (CBS 2018d, KVB Boekwerk 2017).

In tegenstelling tot bibliotheken, is de aanwezigheid van een boekhandel in de buurt niet wettelijk vastgelegd. De cijfers in de Regionale Cultuurindex laten zien dat boekhandels zich vooral lijken te vestigen (of te handhaven) op plekken waar de vraag naar boeken groot is. [5] Zowel de meeste boekhandels als de meeste lezers zijn te vinden in Noord- en Zuid-Holland, Utrecht en – ook hier op plek 1 – Zeeland. [6] Noord-Holland en Utrecht kennen bovendien ook relatief veel antiquariaten: enkel Groningen heeft er meer.

Toch blijkt de aanwezigheid van veel boekhandels en veel lezers geen garantie dat er ook veel boeken verkocht worden. De indicator hierover binnen de Regionale Cultuurindex laat zien dat de meeste boeken per inwoner niet verkocht worden in de Randstad of in Zeeland, maar in Gelderland, Overijssel en Drenthe – overigens ook provincies waarin relatief veel boeken uitgeleend worden. Dat vormt een interessante tegenstelling, waar echter een aantal (methodologische) verklaringen voor denkbaar is. Zo gaan de indicatoren feitelijk over twee verschillende zaken: een boek kopen betekent niet automatisch dat dat boek ook daadwerkelijk gelezen wordt. Belangrijker is echter dat de indicator over de boekverkoop vooral de verkoop via fysieke boekwinkels telt, omdat de online verkoop minder goed regionaal uit te splitsen is. Dit is in het nadeel van de Randstedelijke provincies, waar volgens onderzoek van KVB Boekwerk een groter deel van de bevolking haar boeken online koopt dan in de rest van het land (KVB Boekwerk 2018a). Enige voorzichtigheid dient dan ook betracht te worden bij het met elkaar in verband brengen van deze twee indicatoren.

De literaire hoofdstad van Nederland?

Uit bovenstaande bespreking van de indicatoren over de letterensector in de Regionale Cultuurindex, komen enkele – op het eerste gezicht wellicht verrassende – provincies naar voren waar deze sector lijkt te floreren. Zeeland springt eruit in vrijwel alle indicatoren die betrekking hebben op bibliotheken, in Overijssel floreren de boekhandels en in Gelderland worden per hoofd van de bevolking verreweg de meeste boeken gekocht en geleend.

Toch maakt dat van Middelburg, Zwolle en Arnhem niet automatisch de literaire hoofdsteden van Nederland. Ondanks de vele inzichten die de Regionale Cultuurindex namelijk in de provinciale letterensectoren biedt, blijven veel onderdelen daarvan nog altijd een gesloten boek. Er zijn bijvoorbeeld geen indicatoren opgenomen over uitgeverijen, literaire festivals, leesclubs, schrijversopleidingen, amateurschrijvers, (museale) schrijvershuizen, stadsdichters, auteursoptredens, gedichten in de openbare ruimte, enzovoorts. Dit is deels een gevolg van gemaakte keuzes, deels ook van het ontbreken van (geschikte) data. [7]

Bovendien ontbreken in een puur cijfermatige benadering de aspecten die het literaire leven in specifieke regio’s écht onderscheidend maken, zoals de boekenmarkt van Deventer, de impuls die de opleiding creative writing in Arnhem geeft aan het literaire klimaat in die regio, of de boekhandel in Maastricht die regelmatig tot een van de mooiste ter wereld wordt gerekend.

Hoewel een literaire hoofdstad of provincie dus niet direct aan te wijzen is, schetst deze eerste editie van de Regionale Cultuurindex wel de contouren van een literaire landkaart van Nederland. De aanwezige indicatoren – deels voor voor het eerst op regionaal niveau beschikbaar – beschrijven het belangrijkste deel van de omgang met boeken in de verschillende provincies. Aanvullende cijfers, uitgebreidere analyses en kwalitatieve beschrijvingen moeten de kaart nog verder inkleuren – een creatieve uitdaging waar de Boekmanstichting in samenwerking met Atlas voor gemeenten en hopelijk vele andere partners uit het veld de komende tijd graag het potlood voor oppakt.