Musea onder druk

President Trump is right about the Smithsonian. Onder die titel publiceerde het Witte Huis eind augustus 2025 een lijst met circa vijfentwintig kunstwerken en exposities die de Amerikaanse regering als aanstootgevend beschouwt.¹ Acht van de eenentwintig musea die vallen onder de Smithsonian Institution kregen enkele maanden de tijd om hun koers, collecties, plannen en publieke communicatie aan te passen aan de visie van de regering.

Formeel gaat president Trump niet over de inhoudelijke programmering van deze federale instellingen, maar ze zijn wel grotendeels afhankelijk van overheidsfinanciering. Hun collecties zijn samengesteld op basis van inhoudelijke expertise, niet met het doel om een politieke agenda te verdedigen. Toch is dat wat het Witte Huis stelde: de musea baseren zich niet op feiten, maar op ideologie. En die ideologie moet vervangen worden door een andere, meer patriottische koers. Nederlandse musea volgen op de voet wat er gebeurt in Washington en elders in Europa. Gaat deze vorm van politieke druk overwaaien naar ons land, of is het hier al gaande?

Inhoudelijk autonoom
Nederland kent een rijkgeschakeerd en goed georganiseerd museaal bestel. Geregistreerde musea voldoen aan de Museumnorm² en kunnen lid worden van de Museumvereniging, die medio 2025 bijna vijfhonderd leden telt. De Museumdefinitie³, een vertaling van de Museum Definition van de International Council of Museums (ICOM), vormt de basis onder de Museumnorm en geeft goed weer wat van een museum wordt verwacht, vooral wat betreft de maatschappelijke rol:

Een museum is een permanente instelling zonder winstoogmerk, in dienst van de samenleving, gericht op het onderzoeken, verzamelen, bewaren, interpreteren en tentoonstellen van materieel en immaterieel erfgoed. Musea zijn openbaar, toegankelijk en inclusief en bevorderen diversiteit en duurzaamheid. Ze werken en communiceren ethisch, professioneel en met participatie van gemeenschappen. Musea bieden een verscheidenheid aan ervaringen met het oog op educatie, genoegen, reflectie en kennisuitwisseling.

In Nederland zijn de meeste musea, in tegenstelling tot in veel andere landen, de afgelopen decennia verzelfstandigd. Het zijn geen overheidsinstellingen, maar zelfstandige rechtspersonen, met een stichtingsmodel en een bestuur of raad van toezicht. Geregistreerde musea onderschrijven naast de Code Diversiteit & Inclusie (D&I), de Ethische Code voor Musea en de Code Fair Practice/Fair Pay ook de Governance Code Cultuur, die toeziet op goed bestuur. Collecties zijn vaak eigendom van het Rijk (Erfgoedwet) of van een provincie of gemeente, afspraken over het beheer van de collectie zijn vastgelegd in overeenkomsten.

Ook museumgebouwen zijn in veel gevallen eigendom van het Rijk of van een gemeente. De meeste musea ontvangen overheidssubsidie, voor programmering en publieksactiviteiten en voor het beheren van de collecties en de (vaak monumentale) gebouwen. Dit zijn basistaken die zonder die overheidsbijdragen niet mogelijk zijn. Er zijn ook musea die alleen leunen op particuliere financiering, maar ook daar geldt dat zonder deze investeringen het onmogelijk zou zijn een gezonde exploitatie te voeren.

Ook al zijn musea vrijwel altijd afhankelijk van externe financiering, inhoudelijk opereren ze in principe autonoom. Ze maken hun eigen keuzes bij het samenstellen van de collectie en het programmeren van tentoonstellingen en andere activiteiten, zonder dat daarbij op inhoud wordt gestuurd door overheden, (andere) subsidiegevers of sponsoren.

De essentie van dit Nederlandse cultuurbeleid is terug te voeren op Thorbecke: de overheid blijft inhoudelijk op afstand en voert een stimulerend, voorwaardenscheppend beleid.⁴ Ook in andere Europese landen zijn vergelijkbare principes vastgelegd. Toch zien we dat daar, net als in de Verenigde Staten, de overheid steeds meer zeggenschap afdwingt bij het inhoudelijke beleid van musea. In Nederland lijken musea goed beschermd tegen politieke inmenging, toch komt de inhoudelijke autonomie onder druk te staan.

Stimuleren of sturen?
In juli 2025 lanceerde het Network of European Museum Organisations (NEMO) een online steunpunt en een kennisbank gericht op het veiligstellen van de onafhankelijkheid van musea.⁵ Dit gebeurde in reactie op de toenemende politieke druk en de effecten van polarisatie op het functioneren van musea in Europa. Uit een door NEMO uitgevoerde enquête⁶ en een analyse daarvan⁷ bleek dat musea uit diverse landen druk ervaren in de vorm van onder meer:

• politieke benoemingen;
• politieke beïnvloeding van de inhoud van tentoonstellingen;
• beperkingen in de communicatie richting het publiek;
• subsidievoorwaarden die het maken van kritische of controversiële tentoonstellingen ontmoedigen;
• censuur en zelfcensuur: het schrappen of vermijden van potentieel gevoelig liggende thema’s.

Politieke benoemingen en rechtstreekse politieke beïnvloeding van de inhoud van tentoonstellingen zien we op dit moment bij Nederlandse musea nog niet, of er wordt nauwelijks publiekelijk over gecommuniceerd.⁸ Wanneer politici vragen stellen over de inhoudelijke programmering van musea, antwoorden bestuurders tot nu toe dat zij daar niet over gaan. Voorbeelden zijn Kamervragen over het verwijderen van VOC-vlaggen bij het Scheepvaartmuseum in Amsterdam⁹ en over het verwijderen van een borstbeeld van Johan Maurits uit de foyer van het Mauritshuis in Den Haag¹⁰, en kritiek van Eindhovense gemeenteraadsleden op de programmering van het Van Abbemuseum¹¹.

Toch is er ook in Nederland altijd sprake van een vorm van geaccepteerde politieke sturing op de inhoudelijke programmering van musea. Bij de toekenning van subsidies stelt de overheid immers eisen aan publieke instellingen en de manier waarop ze voorzien in de behoeften van de samenleving. Er moet verantwoording worden afgelegd aan de belastingbetaler, die gebruikmaakt van deze voorzieningen. Zo verwachtte de Rijksoverheid de afgelopen jaren van gesubsidieerde instellingen dat zij actief beleid voeren op het gebied van diversiteit en inclusie, maar lijkt daar in het huidige politieke klimaat minder belangstelling voor.¹²

Een ander voorbeeld is het in 2006 ontstane enthousiasme in politiek Den Haag om een Nationaal Historisch Museum op te richten. De museumsector reageerde positief op de aandacht voor de Nederlandse geschiedenis, maar vond dat het vrijgemaakte geld beter besteed kon worden aan bestaande initiatieven op dit vlak. Van belang is dat de regering hier inzette op stimulerend beleid op hoofdlijnen: politici begaven zich niet op het terrein van de inhoud en stelden geen eisen aan welk specifiek verhaal in het museum verteld moet worden.

Hetzelfde uitgangspunt was er bij de Canon van Nederland, samengesteld door een door de minister van OCW in 2006 ingestelde commissie van historici en andere deskundigen, onder leiding van Frits van Oostrom. Van Oostrom benadrukte herhaaldelijk dat de politiek zich niet mocht bemoeien met de inhoudelijke keuzes in de Canon. Hij was dan ook zeer kritisch toen D66 er in 2018 op aandrong de Canon meer divers te maken, met aandacht voor de ‘schaduwkanten’ van de Nederlandse geschiedenis. Toen toenmalig minister Van Engelshoven een nieuwe commissie opdracht wilde geven voor deze herziening vond een Kamermeerderheid van VVD, CDA, CU, PVV, SGP en FvD dat de minister deze ‘politieke sturing’ moest staken.¹³

Het valt op dat de kritiek op de inhoudelijke sturing door de minister vanuit de meer conservatieve hoek kwam. De discussie leek zich eerder te richten op de (on)gewenste inhoudelijke aanpassing van de Canon zelf dan op het principe dat de politiek geen inhoudelijke bemoeienis mag hebben. De roep om geen (specifieke) politieke sturing toe te passen was in feite een vorm van politieke (tegen)sturing.

Vrijheid om actuele thema’s aan te snijden

Deze Nederlandse voorbeelden uit het vorige decennium gaan vooral over stimuleringsbeleid waarbij de instellingen bij de invulling inhoudelijk zelf aan de knoppen bleven zitten. In de Verenigde Staten en elders in Europa¹⁴ blijkt dat financiering steeds vaker wordt gekoppeld aan het schrappen van extra aandacht voor specifieke thema’s (zoals LHBTIQ+, feminisme of het slavernijverleden), aan perspectieven die niet meer mogen worden belicht (censuur) of juist verplicht moeten worden getoond (propaganda).

Ook in Nederland maken (lokale) bestuurders vaker een koppeling tussen het toekennen van subsidie en de gewenste inhoudelijke boodschap van een museum. Zo toonde Museum Rijswijk tijdens de Textiel Biënnale 2025 een muurschildering over de situatie van Palestijnen, die door sommige bezoekers als kwetsend werd ervaren.

Het museum gaf daarop aan dat het ruimte wil bieden aan verschillende perspectieven en dat kunstenaars de vrijheid krijgen om actuele en controversiële thema’s aan te snijden. Een raadslid van de lokale partij Beter voor Rijswijk zei daarover in het AD: ‘Het staat ze vrij te laten zien wat ze willen, maar het gaat hier wel om een museum dat per jaar dik vier ton subsidie van de gemeente krijgt’.¹⁵

Een ander voorbeeld waar subsidie wordt gekoppeld aan politieke keuzes staat in het conceptverkiezingsprogramma (augustus 2025) van de Partij voor de Dieren: ’Culturele instellingen die zich laten sponsoren door bedrijven uit de fossiele industrie krijgen geen subsidie meer van de overheid.’ Vooralsnog blijft het bij woorden, maar deze vorm van bemoeienis lijkt gangbaarder te worden, waar zoiets in 2018 nog gevoelig lag. Politieke inmenging kan dus verschuiven van stimulering naar inhoudelijke sturing zonder dat het veel ophef veroorzaakt. Dat vraagt om waakzaamheid.

Maatschappelijke druk
Als de polarisatie in de maatschappij en de verharding in de politiek doorzetten neemt ook de maatschappelijke druk op musea toe. Dat kan leiden tot zelfcensuur: musea maken keuzes, al dan niet onder druk van buitenaf en niet altijd zichtbaar, om ophef te voorkomen of om hun financiële stabiliteit niet in gevaar te brengen.

Tentoonstellingen worden meestal ver vooruit geprogrammeerd. Dat geeft musea en curatoren ruimte om te anticiperen, maar het brengt ook het risico met zich mee dat een thema of de invulling daarvan in een andere context komt te staan.¹⁶ Het dwingt musea tot een heldere verantwoording van de gemaakte keuzes of in het uiterste geval een aanpassing. Als we nogmaals een blik werpen op de ICOM Museumdefinitie (die in 2022 officieel werd aangenomen) vallen een paar zinnen extra op:

Musea staan in dienst van de samenleving, zijn openbaar, toegankelijk en inclusief en bevorderen diversiteit en duurzaamheid. Ze werken en communiceren ethisch, professioneel en met participatie van gemeenschappen.

Musea in Nederland staan daadwerkelijk in dienst van de samenleving. Juist in tijden van onrust en polarisatie zien ze het als hun verantwoordelijkheid om verschillende perspectieven op een afgewogen en goed onderbouwde manier onder de aandacht te brengen. Dit bleek ook uit een recent interview met zeven directeuren van musea die in de vuurlinie kwamen te staan van maatschappelijke discussies.¹⁷ Deze strategie blijft een kwestie van balanceren: musea willen verbinden, maar kunnen per definitie niet iedereen tevreden stellen. De vraag is of dat nodig is.

We zijn in Nederland bevoorrecht met een rijk en divers museumlandschap. Het museum is van iedereen en er is vooral ook voor iedereen een museum. Welk verhaal een museum vertelt en op welke manier het die verbinding invult is gekoppeld aan factoren als collectie, locatie, geschiedenis en de eigen missie en visie. Niet iedere bezoeker hoeft zich per se te herkennen in elk museum, al blijft het streven dat iedereen zich welkom voelt. Dat geeft ruimte aan bezoekers om keuzes te maken en aan musea om hun eigen koers te bepalen, zonder beperkingen.

Dieke Wesselingh is hoofd Strategie & Beleid bij de Museumvereniging en heeft een achtergrond in erfgoedbeleid.

Vera Carasso is directeur van de Museumvereniging/Stichting Museumkaart en werkte eerder bij verschillende musea.