Daar ligt mijn navelstreng

In 2010 vond de ontmanteling van de Neder­landse Antillen plaats, en werden Sint Maarten en Curaçao autonome landen binnen het Koninkrijk. Zij kregen daarmee feitelijk dezelfde ‘status aparte’ die Aruba al sinds 1986 had. Tegelijkertijd werden op 10 oktober van dat jaar de (kleinere) eilanden Bonaire, Saba en Sint Eustatius een speciale gemeente van Nederland. Uiteraard moesten beleidsmakers en overheden in deze ontwikkelingen meebewegen, juist ook ten aanzien van het cultuurdossier.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw was op eilandelijk niveau de basis gelegd voor een institutionalisering van cultuur en erfgoed. Deze beleidsterreinen werden een expliciete verantwoordelijkheid van de lokale overheid. Voorheen was deze inspanning nog heel beperkt, mede door de taak die vanuit Nederland was neergelegd bij Sticusa, Stichting voor Culturele Samenwerking tussen Nederland, Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen, opgericht in 1948. Deze impuls vanuit Nederland had als onbedoeld gevolg dat eigen investerin­gen op de eilanden lange tijd achterbleven. Dat veranderde vanaf eind jaren zestig. In 1967 werd het Archeologisch Instituut voor de Nederlandse Antillen (AINA) opgericht, twee jaar later het Nationaal Archief. Naast deze institutionalise­ring van overheidstaken was er ook een interne beweging die het cultuurveld een push gaf. Steeds meer lokale jongeren hadden dankzij het nieuwe stelsel van studiebeurzen een universitaire studie in Nederland kunnen volgen in relevante vak­ gebieden zoals architectuur, antropologie en archeologie, en kwamen vol ambities terug naar hun geboorte-eiland. In de jaren tachtig kwam beleidsvorming tot ontwikkeling en zagen verschillende uitvoeringsorganen op cultureel gebied het licht, of kregen een meer serieuze vorm en inhoud.

Ondanks dat sprake was van een gelijke trend, was van een gelijke gerichtheid op de verschil­lende eilanden geen sprake. Integendeel. In 2001 werd op Curaçao het door socioloog René Rosalia ontwikkelde plan Rumbo pa Indepen­ densia Mental van kracht, een overwegend naar binnen gekeerd cultuurbeleid dat prioriteit legde bij de ‘heilige taak’ om door cultuurpolitiek mentale onafhankelijkheid en politieke soevereiniteit bij de bevolking te realiseren (Rosalia 2001). Opmerkelijk in contrast hiermee staat de beleidsvorming in Aruba, die juist de blik naar buiten richt, eerst in 1988 met het rapport Politica di bentana habri – prome piedra pa un maneho cultural Aruba (Gomez 1988), in 2006 gevolgd door het ambitieuze Integraal Cultuur Beleidsplan, dat zich volledig baseerde op internationale richtlijnen van Unesco en Caricom¹ (Eckmeyer 2006). Het eiland Sint Maarten ontwikkelde in 2007 een eerste cultuur­beleid, het Integrated Cultural Policy Framework of St. Maarten, opgesteld door een brede maat­ schappelijke werkgroep (Cultural Policy Steering Committee 2007). Hierin is geëxpliciteerd dat taal als cultureel communicatiemiddel en religie als spiritueel bewustzijn als kernelementen van de Sint Maartense cultuur worden beschouwd. In de bestuurlijke uitwerking kregen daarnaast wetgeving en de bescherming van archeologisch en gebouwd erfgoed prioriteit.

Nog voor de staatkundige veranderingen van 2010 werd vanuit het Nederlandse ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) een richtlijn geschreven voor de vorming van cultuurbeleid op Saba, Sint Eustatius en Bonaire. Prioriteit gaf dit ministerie aan het onderwijs; nadrukkelijk bleef de rol van Den Haag op cultureel vlak ‘informerend, faciliterend en ondersteunend’ in de vorm van op te stellen Cultuurhandreikingen. Dat juist op dit vlak wrijving zou kunnen ontstaan bij te veel druk of bemoeienis is evident. Illustratief daarvoor is het feit dat de naderende staatkundige verande­ring voor Bonaire expliciet aanleiding was om in 2009 prioriteit te geven aan het opstellen van de beleidsnota Sin Kosecha no tin Simadan (zonder oogst geen oogstfeest) ‘om zodoende de cultuur, die bepalend is voor het karakter van het eiland, te beschermen’ (Werkgroep Cultuurbeleid et al. 2010). Op 23 maart dit jaar werd in dit licht bezien een mijlpaal bereikt met het tekenen van een Bestuursafspraak voor de bescherming van het Papiamentu (Ollongren et al. 2021).

Parallel aan de decentralisatie van beleid naar eilandelijk niveau vond in de afgelopen decennia een versterking plaats van de rol van Unesco als kaderstellend en ondersteunend orgaan. Na de aanwijzing in 1997 van Willemstad als Unesco Werelderfgoed werd die rol groter, verbreedde die zich in 2003 door de agendering van het voor de eilanden zeer belangrijke immaterieel erf­goed, en werd die vervolgens van institutionele waarde in de aanloop naar de staatkundige veranderingen van 2010. Voor de toekomst heeft het Unesco­verband de potentie om erfgoed­beleid verder te professionaliseren, de negatieve invloed van insularisme en particularisme te minimaliseren.

Kleinschaligheid is van grote invloed op de beleidsagenda ten aanzien van cultuur. Dat behoud daarin een centrale plek heeft hangt ook samen met klimatologische omstandigheden die voor extra uitdagingen zorgen, zoals de impact van zout, zon en wind op erfgoed, of van natuur­ rampen als orkanen. Dit vraagt om veel investe­ringen in onderhoud en preventie – denk aan monumentenzorg of digitalisering van archieven – op een toch al moeilijk sluitend te krijgen begroting. In dat licht bezien maakte het land Curaçao bijvoorbeeld een enorme sprong voor­waarts door de investering van meer dan 8 miljoen Antilliaanse guldens (grofweg 4 miljoen euro) die het tussen 2008 en 2012 deed in een state­-of­-the­-art archiefdepot. De vraag is daarbij overigens gerechtvaardigd of het fair en verstandig is om het behoud van gedeeld en gezamenlijk erfgoed in het Koninkrijk op een kleine eilandelijke begroting te laten drukken.

Op alle eilanden prioriteren de lokale over­heden behoud en promotie van de meer traditio­nele cultuuruitingen. Dat gaat niet enkel om ‘folklore’. Voordrachtskunst is hier een goed voorbeeld van. Deze expressie brengt jong en oud op de been, wat niet verwonderlijk is gezien de sterk orale literaire tradities en de liefde voor het Papiaments. De jaarlijkse Arte di Palabra­ jongerenfestivals op Aruba, Bonaire en Curaçao zijn niet alleen lokaal zeer gewaardeerd, maar brengen ook uitwisselingen tot stand zowel tussen de eilanden als met het literaire festival Wintertuinen in Nederland.

In de uitvoering van veel overheidsactiviteiten gericht op de promotie van traditionele cultuur­ uitingen, zoals het maandelijkse Taste of Culture-­event op Sint Eustatius, hebben de lokale toeristenbureaus vaak een aandeel. Deze koppeling tussen kunst en cultuur en toerisme is historisch gezien altijd sterk, maar soms ook relatief eenzijdig geweest. Ook historisch gezien zie je de gedachte dat wat de toerist aanspreekt verder ontwikkeld moet worden, steeds terugkomen. Dat dit tot interes­sante ontwikkelingen maar ook dilemma’s kan leiden is de afgelopen jaren zeer duidelijk geworden bij de snelle opkomst van muur­ schilderingen. Op Aruba ontwikkelde het relatief afgelegen San Nicolas – ooit de vestigings­plek van werknemers van de raffinaderij – zich tot een bloeiend artistiek centrum met grote aantrekkingskracht voor een nieuw type toerist. Na de sluiting van de raffinaderij in 2012 was deze tweede stad van Aruba flink in verval geraakt, totdat dit in 2016 de locatie werd van de Aruba Art Fair, en daarna het jaarlijkse Meet San Nicolas­-event. Op Curaçao echter was het de oude binnenstad waar, gestimuleerd door het populaire Kaya Kaya-­straatfestival, in rap tempo vele publieke ruimtes en monumentale panden voorzien werden van kunstwerken. In tegen­ stelling tot San Nicolas op Aruba betrof dit echter geen afgelegen gebied, maar onderdelen van het beschermde stadsbeeld van Willemstad, een toeristische trekpleister. Het probleem dat hier pijnlijk naar voren kwam lag niet bij de kunstsector, de lokale ondernemers, huis­eigenaren, Kaya Kaya, de Monumentenraad of het toerisme, maar evident in de afwezigheid van een op visie en beleid gebaseerde en kundige coördinerende rol van de overheid ten aanzien van cultuur en erfgoed.

Over het algemeen zijn de culturele activiteiten die de overheid ondersteunt en organiseert weinig controversieel, juist door het traditionele karakter. Veel aandacht is er voor de eilandelijke feestdagen, voor de viering van de oogstfeesten Seú (Curaçao), Simadan (Bonaire) en San Juan (Aruba) en uiteraard ook voor het carnaval. Deze aandacht voor behoud van traditionele cultuuruitingen betekent niet dat vastgehouden wordt aan iets dat statisch of oubollig is; behoud betekent hier het in stand houden van cultureel dynamische fenomenen. Daarin wordt de overheid ondersteund door een netwerk van verenigingen op de andere eilanden, zoals de sinds 1953 actieve Club Union Boneriano op Curaçao, waarbinnen op dit eiland woonachtige Bonairianen hun eigen eilandelijke tradities in stand houden en gezamenlijk vieren.

Het carnaval – op alle eilanden een jaarlijks cultureel hoogtepunt – is een relatief jong fenomeen, dat via de arbeidsmigranten uit de Caribische regio naar de Nederlandse eilanden is gebracht. Inmiddels is het niet meer weg te denken uit het culturele leven, zit het in het DNA van de spreekwoordelijke navelstreng. In de diversiteit van het carnaval worden de etnische geschiedenis en het migratieverleden van het specifieke eiland goed zichtbaar. Aruba is hier een prachtig voorbeeld van, waar als enige Nederlands­-Caribische eiland de calypso – meegekomen met de arbeidsmigranten van de Bovenwinden – de leidende muziekstijl is.

Ook in andere muziekgenres zien we een sterk transnationaal karakter terug, zoals in de Kombèk: een fenomeen van relatief besloten muziekfeesten in een specifieke Cubaans­ Curaçaose sfeer en entourage.² De muziekstijl, uitgevoerd door conjunto ensembles, maar ook de kledingcode en de dans zijn hier ontwikkeld vanuit de nostalgie van teruggekeerde (‘come­ back’) Curaçaoënaars die als arbeidsmigrant tijdelijk op Cuba hadden gewerkt. Deze Kombèk­ community bestaat al decennia, maar is nog volop in ontwikkeling, met een actieve scene zowel op Curaçao als in Nederland. Het is een voorbeeld van karakteristieke grassroots culturele fenomenen waar er vele van zijn, even groot en rijk als ondoorgrondelijk, vrijwel onbekend voor de passant of toerist, en met een indrukwekkende organisatiegraad die volledig onzichtbaar blijft op institutioneel niveau.

Financiering van kunst en cultuur gebeurde in de periode 1948­-1988 grotendeels door Sticusa, en nog enkele jaren daarna door haar opvolger het Overlegorgaan Kulturele Samenwerking Nederlandse Antillen (Oksna). Beide organi­saties ontkwamen niet aan het verwijt – terecht of onterecht – in de kern koloniaal en imperialis­tisch te zijn. Anders liep dat op Aruba, waarna de afscheiding van de Nederlandse Antillen in 1986 de Union di Organisacionnan Cultural Arubano (Unoca) tot stand kwam. Na een start op basis van ontwikkelingsgeld draait de organisatie tot op heden semiautonoom met een aan­ zienlijk budget aan overheidsgelden. Het primaire doel is het benadrukken van de Arubaanse collectiviteit in het kader van natievorming en het algemene welzijn.

Voor de ondersteuning van particuliere initiatieven in het culturele veld was de oprich­ting van het Prins Bernhard Cultuurfonds Caribisch Gebied (PBCCG) in 1951 van groot belang. Dit fonds expliciteerde bij oprichting het doel om ‘de wetenschappelijke, kunstzinnige en andere culturele zelfwerkzaamheid van alle volksgroepen te bevorderen’.³ Tot de dag van vandaag is de bijdrage van dit fonds, samen met enkele kleinere lokale fondsen, van grote waarde voor de ontwikkeling van kunst en cultuur op de eilanden. Op Curaçao bestaan daarnaast twee belangrijke culturele centra – Mongui Maduro Museum en Bibliotheek, en Landhuis Bloemhof – enkel dankzij particuliere (familie)fondsen. Beide instellingen hebben al decennialang elk op hun eigen wijze een zeer stabiele en stimulerende plek als cultureel centrum op het eiland.

Het structureel ondersteunen van kunst en cultuur gericht op vernieuwing vindt op alle eilanden overwegend plaats vanuit particuliere initiatieven (stichtingen) die niet zonder onder­steuning van fondsen zouden kunnen bestaan. Naast het regionaal opererende PBCCG is een groeiend aantal Nederlandse cultuurfondsen proactief bezig met het zoeken van vormen waarin juist deze activiteiten duurzaam, dus niet enkel projectmatig, gestimuleerd kunnen worden. Hoopgevend is het initiatief tot de oprichting van een Cultuurfonds voor culturele samen­ werking in het Koninkrijk, waar begin 2019 de betrokken ministers van de vier landen toe besloten. Hiermee gaven zij opvolging aan een in december 2018 uitgebracht pamflet van wetenschappers vanuit Nederland en de ABC­ eilanden werkzaam in het door NWO onder­steunde onderzoeksproject Traveling Caribbean Heritage (Allen et al. 2018).

Dat deze fondsen, wetenschappers en bestuurders actief en hoopvol zijn is vooral de verdienste van volhardende particuliere kunst­ en cultuurinstellingen op de eilanden. Enkele hiervan hebben een volwassen organisatiegraad en vaste plek binnen kunst, cultuur, onderwijs en wetenschap. Stichting Teatro KadaKen bijvoor­ beeld maakt sinds 2008 artistiek hoogwaardige Papiamentstalige theaterproducties. Onlangs nam KadaKen met steun van Stichting Birgen di Rosario de klassieke maar deels vervallen theaterzaal van het verzorgingshuis Huize Welgelegen op Curaçao in beheer, waardoor zij haar activiteiten zal kunnen verbreden en verduurzamen. KadaKen doet dit vrijwel zonder overheidssteun, zoals veel initiatieven. Enerzijds levert dat ruimte op om onafhankelijk te kunnen bewegen, anderzijds acteren deze stichtingen vaak op of over de grens van wat eigenlijk overheidstaken zijn.

Uniarte, opgericht door kunstenaar Sharelly Emanuelson, is een vergelijkbaar voorbeeld van een particulier initiatief dat een stevige plek heeft ingenomen in het culturele landschap van de eilanden. Na enkele experimenten met het werken vanuit fysieke locaties ontwikkelt Uniarte zich nu als online platform voor de zichtbaarheid en ontwikkeling van opkomende en professionele hedendaagse beeldend kunstenaars in het Nederlands Caribisch gebied en de regio. Aruba Art Fair, Meet San Nicolas, Kaya Kaya, KadaKen, Uniarte, maar ook het Instituto Buena Bista (IBB) op Curaçao en de Go Cultura Foundation op Aruba: het zijn enkele van vele initiatieven die het culturele landschap op de eilanden vormen, bepalen en transformeren.

Zij laveren en experimenteren, stimuleren en vinden opnieuw uit, altijd vanuit een sterke eigen visie, zelden met steun van de lokale over­heid. Wanneer cultuurpraxis bestaat binnen een door kleinschaligheid beperkt beleidskader, wanneer het laveert tussen insularisme en trans­nationalisme, tussen tradities en kosmopolitisme, ontstaat een organisatorische dynamiek die zich niet alleen aan de oppervlakte manifesteert, maar juist in de rhizome, de wortelstructuur van de mangrove. Daar komen de navelstrengen samen, en ontstaat nieuw DNA, dat altijd Caribisch is van karakter, en toch geen dag hetzelfde.