Fondsen op naam

Naar buitenlands voorbeeld introduceerde het Cultuurfonds in 1987 de ‘Fonds op Naam’-constructie als speciale voorziening voor omvangrijke schenkingen en nalatenschappen. Particulieren kregen de mogelijkheid onder de paraplu van het Cultuurfonds een eigen fonds in te stellen, met een zelfgekozen naam en doelstelling. Het Cultuurfonds draagt vervolgens zorg voor het beheer, waaronder de behandeling van aanvragen. De eerste tien jaar wist het Cultuurfonds meer dan honderd fondsen op naam (FON) te werven; momenteel beheert het fonds bijna vijfhonderd [2] FON. De inleg per fonds varieert van 50.000 euro (de minimale inleg) tot enkele miljoenen [3]. 

Hoewel het Cultuurfonds bekend staat om haar FON, komt deze geefconstructie vaker voor in de cultuursector. Zo beheert de Vereniging Rembrandt – die hoofdzakelijk kunstaankopen steunt – 54 FON. Een tiental van deze FON droeg in 2021 met ruim 10 miljoen euro bij aan de aankoop van De Vaandeldrager. Wie in de eregalerij van het Rijksmuseum zijn ogen samenknijpt om het ‘met dank aan’ bordje naast deze Rembrandt te lezen, ziet tevens FON van het Rijksmuseum in het rijtje staan. Want ook steeds meer culturele instellingen bieden FON als geefmogelijkheid. Van hen beheert het Rijksmuseum verreweg de meeste FON en geoormerkte schenkingen [4]: 165. Gezamenlijk waren de FON van het Cultuurfonds, de Vereniging Rembrandt en het Rijksmuseum Fonds [5] in 2022 goed voor een cultuurbijdrage van 24.470.311 euro. Wat onderscheidt deze succesvolle – maar tot nu toe onderbelichte – vorm van private financiering? 

Succesformule 

De geefconstructie lijkt in een behoefte te voorzien; zowel bij het Cultuurfonds, als bij Vereniging Rembrandt en het Rijksmuseum blijft het aantal FON groeien. Het aantal FON bij deze organisaties samen is in tien jaar tijd verdubbeld, van ruim 350 eind 2012 naar ruim 700 eind 2022. Hun cumulatieve vermogen groeide mee van ruim 100 miljoen euro naar ruim 200 miljoen euro. De geefconstructie is daarmee over de jaren steeds belangrijker geworden voor private cultuurfinanciering. Dit is het duidelijkst te zien bij het Cultuurfonds: waar haar FON begin van de eeuw nog voor 8 procent van het totale bestedingsbudget zorgden, gaat het de afgelopen jaren om 40 procent (zie Figuur 1). 

Het aantal instellingen van FON bij het Cultuurfonds piekte tussen 2012 en 2015 (zie Figuur 2). Een verklaring hiervoor zijn deels de drastische cultuurbezuinigingen die staatssecretaris Halbe Zijlstra eind 2010 aankondigde. Het Cultuurfonds speelde op de situatie in en rolde een mediacampagne uit – ‘Zet uw schreeuw om in een daad, start een CultuurFonds op Naam’, was de slogan. En met succes: in de campagneperiode vervijfvoudigde het aantal informatieaanvragen [6].

Ook het Rijksmuseum zag in deze periode een piek (zie Figuur 3), maar met een andere reden. Na de tienjarige verbouwing was de noodzaak voor ondersteuning groot in aanloop naar de heropening in 2013. Door gevers vanaf 250.000 euro een naamsvermelding in de gloednieuwe glas-in-loodramen te bieden, wist de afdeling development een recordaantal FON te werven: ‘Voor de gevers was het een ticket naar de opening’, vertelt Eva Kalis, hoofd development bij het Rijksmuseum. Uit deze ontwikkelingen blijkt de bereidheid van grote gevers, mits er moeite wordt gedaan om ze actief bij de noodzaak te betrekken [7]. 

De grote gever 

Uit aanvullende cijfers en toelichting van het Cultuurfonds, Vereniging Rembrandt en het Rijksmuseum valt op te maken dat de gevers gemiddeld 70 jaar oud zijn als ze een FON instellen. Mathilde van der Werff, hoofd mecenaat bij Vereniging Rembrandt, vertelt dat het veelal gaat om mensen die geen kinderen hebben om aan na te laten en die gaan nadenken over andere manieren van nalatenschap. Zo stelde een echtpaar wiens dochter jong overleed ter nagedachtenis een fonds in met haar naam. Dit verhaal staat niet op zichzelf; het komt regelmatig voor dat er een fonds wordt ingesteld ter nagedachtenis van een dierbare, vaak om diens culturele passie voort te zetten. Een bijzonder voorbeeld is het fonds dat Sylvia Willink – weduwe van kunstenaar Carel Willink – instelde bij het Rijksmuseum voor het aankopen, onderhouden en bekender maken van zijn werk. 

Gegevens over de woonplaatsen van de FON-instellers bij Vereniging Rembrandt en het Cultuurfonds laten zien dat de gevers voor 20 procent uit Amsterdam komen en voor 68 procent uit de Randstad [8] in het algeheel. Opvallend bij het Cultuurfonds – dat met provinciale afdelingen werkt – is dat FON met een geografische doelstelling zich juist vaker richten op de regio (80 procent) dan op de Randstad (20 procent). Een voorbeeld is het Henk Jan van den Berg Fonds voor amateurmuziekbeoefening op het platteland van Overijssel. 

Specifieke doelstellingen 

Het laatstgenoemde fonds is exemplarisch voor de specifieke doelstellingen die bij FON komen kijken. Elk nieuw fonds betekent dan ook een nieuwe doelstelling die het net van bestedingsmogelijkheden fijnmaziger maakt. En dat is meteen het grootste nadeel van de geefconstructie. Een nauwe doelstelling kan er zelfs voor zorgen dat het budget niet besteedbaar is. Zo vertelt Van der Werff over een fonds voor kunstwerken gerelateerd aan de Rotterdamse scheepvaart. Omdat Vereniging Rembrandt geen passende aanvragen binnenkreeg, was het fonds tien jaar na oprichting nog altijd onaangesproken. Vaak wordt geprobeerd om dit al in een eerste gesprek met de gever te voorkomen, door die naar een breder te interpreteren doelstelling te sturen. Marijke Naber, adviseur schenken bij het Cultuurfonds, geeft aan dat ze hierbij ook let op waar geld nodig is: ‘Ons werkterrein muziek, bijvoorbeeld, wil graag meer geld voor popmuziek. Dan probeer je tegen een schenker te zeggen “zeg nou niet dat het ‘klassieke muziek’ moet zijn, maar ‘muziek’”. Het mooiste is natuurlijk als schenkers meegaan in wat wij zien in de maatschappij, wat belangrijk is of nood heeft om aan te geven.’ Het komt echter ook voor dat juist de gever nieuw terrein openbreekt. Zo werd in 2006 bij het Rijksmuseum een fonds ingesteld door een vrouw wier zoon niet makkelijk met de rolstoel het museum kon bezoeken. Het fonds vormde de start van het fysiek toegankelijker maken van het Rijksmuseum [9].

Hoewel FON erg specifiek en persoonlijk zijn, zijn er overkoepelende voorkeuren te herkennen. Zo scharen de meeste FON bij het Cultuurfonds zich onder de werkterreinen muziek (116) en beeldende kunst (77). Het budget uit deze FON is een aanvulling op het vaste bestedingsbudget van de werkterreinen, legt Naber uit. De werkterreinen die populair zijn bij grote gevers hebben dan ook meer te besteden; de voorkeuren van de FON-instellers hebben daarmee impact op het bestedingsbeleid van het Cultuurfonds. Hetzelfde geldt voor het Rijksmuseum, waar de meeste FON (60) een specifieke collectie bevorderen, zoals fotografie of Middeleeuwse kunst. Dit betekent dat ook daar bepaalde afdelingen meer te besteden hebben dan andere, zegt Kalis. De gevers achter deze FON oefenen zo invloed uit op de samenstelling van de museumcollectie. Soms zelfs heel direct. Zo vertelt Kalis hoe FON-houders, als onderdeel van het loyaliteitsprogramma, uitgenodigd kunnen worden om (op eigen kosten) met conservatoren mee te gaan naar kunstbeurzen: ‘Het leidt er soms toe dat een gever daar met een conservator voor een werk staat en aanbiedt: “Als het Rijks dit wil hebben, koop ik het voor ze”.’ 

Bestendige relaties 

Dat intensieve relaties gepaard gaan met FON, komt doordat dit een expliciet langdurige manier van geven is. Waar de FON-constructie in het verleden vaak een zogeheten endowment gedachte had – alleen het rendement op het vermogen wordt besteed, waardoor men tot in de ‘eeuwigheid’ kan geven – hebben de organisaties dit principe steeds meer losgelaten, omdat ze nú willen investeren in cultuur. Zo hanteert Vereniging Rembrandt voor FON een maximale loopduur van 25 jaar en zetten het Cultuurfonds en het Rijksmuseum voor FON tegenwoordig meer in op geefovereenkomsten van minimaal vijf jaar, waarbij de jaarlijkse inleg van minimaal 10.000 euro ook dat jaar wordt besteed. Aan het einde van de loopduur kiezen gevers er doorgaans voor opnieuw geld in het fonds in te leggen of de geefovereenkomst door te zetten. Daarnaast krijgen FON ingesteld bij leven vaak nog een boost bij nalatenschap.  

Aan FON gaat meestal een geefgeschiedenis vooraf. Zo zijn de gevers die een fonds bij Vereniging Rembrandt instellen vaak al lid van de vereniging. Bij het Rijksmuseum wordt expliciet ingezet op deze doorgroei van de gever. Hoofd particuliere schenkingen Jorien Huisman legt uit: ‘Idealiter begin je als vriend [50 euro per jaar, red.] en vervolgens word je patroon [1.000 euro per jaar, red.]. Dan stel je een FON in [minstens 50.000 euro, red.], schenk je drie mooie kasten die je thuis hebt staan en neem je ten slotte het Rijks op in je nalatenschap. Daarom heet onze afdeling ‘development’.’ 

Het actief opbouwen en onderhouden van zo’n bestendige relatie is belangrijk. Zeker bij het Cultuurfonds en het Rijksmuseum, waar de gever, als het fonds eenmaal is ingesteld, moet vertrouwen op de organisatie voor passende besteding. ‘Meestal is het zo dat er in het eerste jaar nog wel eens wat wordt voorgelegd,’ vertelt Naber: ‘Als in: “Wij willen het budget hieraan besteden. Past dat bij wat jij belangrijk vindt?”.’ Daarna gaat het al snel over op informeren. De betrokkenheid van de gever wordt dan beperkt tot het bezoeken en ontvangen van gesteunde cultuuruitingen. Door de gever niet mee te laten beslissen over individuele toekenningen, beperken het Cultuurfonds en het Rijksmuseum de eerdergenoemde invloed die gevers hebben op hun beleid. Vereniging Rembrandt past een andere werkwijze toe: het bestuur van de vereniging bepaalt welke kunstaankopen gesteund worden, waarna Van der Werff instellers van passende FON vraagt de aankopen te ondersteunen [10].  

De ‘fondsen op naam’-constructie maakt het geven dus niet alleen doelgericht, maar ook duurzaam. De keerzijde van de medaille is dat het jaarlijkse budget vaak maar binnen een klein kader besteed kan worden. Dit betekent dat de door de gever geliefde cultuuruitingen systematisch ondersteund kunnen worden, maar het geld daarmee ook systematisch niet besteed kan worden aan aangrenzende cultuuruitingen die financiering nodig hebben. En dat is een gemiste kans. Het is daarom van belang dat instellers gemotiveerd worden verder te reiken dan hun directe passie, zodat het alsmaar groeiende aantal fondsen op naam niet alleen een duurzame, maar ook omvangrijke impact heeft op de culturele sector.