Hoe vrij is de kunst?

Onder invloed van de Verlichting voelden kunstenaars zich minder afhankelijk van hun opdrachtgevers en schiepen zij voortaan de kunst waartoe zij zich genoodzaakt voelden. Voor het eerst kwam daar ook de rechter aan te pas als de overheid vond dat er grenzen waren overschreden. Bekend zijn de zaken in Frankrijk tegen Gustave Flaubert en Charles Baudelaire die, aldus de aanklager, de grenzen van het morele fatsoen overtraden. Flaubert met zijn roman Madame Bovary (1856), Baudelaire met zijn dichtbundel Les Fleurs du mal (1857). Daar bevestigde de rechter voor het eerst dat de grenzen voor de kunst anders lagen dan de grenzen voor de maatschappij in het algemeen. Sindsdien is de discussie over de vrijheid in de kunsten niet verstomd.

Schandalen

Niet alleen de rechter, de overheid dus, hield zich bezig met artistieke begrenzing, ook het publiek roerde zich. Schilderijen, bijvoorbeeld die van Gustav Klimt in Oostenrijk of van Amedeo Modigliani in Parijs, leidden soms tot schandalen. Modigliani had naakte vrouwen geschilderd mét schaamhaar. Dat laatste was het probleem. In Nederland waren kunstenaars in de 19de eeuw minder geneigd tot het verkennen van de grenzen. De wetgeving op het gebied van de zedelijkheid was betrekkelijk liberaal; er kon dus vrij veel. Tegelijkertijd was de Nederlandse samenleving in het publieke domein vrij preuts. De opvatting van de wetgever veranderde in het begin van de 20ste eeuw, toen het door de technologische vooruitgang gemakkelijker was afbeeldingen in grote hoeveelheden te produceren. En dus ook ‘onzedelijke afbeeldingen’. Daardoor werd vooral vanuit christelijke hoek de discussie over pornografie gestimuleerd. Dat leidde in 1911 tot de Wet tot bestrijding van de zedeloosheid.

Tijdens de behandeling van deze wet werd geopperd een uitzondering te maken voor kunst en wetenschap. Dat voorstel werd niet aangenomen: de rechtspraak zou deze uitzondering al erkennen. Maar dat was nogal stellig: de Nederlandse rechter had zich er nog nauwelijks over uitgesproken. Eerder in de vorm van het tegendeel: de Hoge Raad oordeelde in 1908 over een aantal prentbriefkaarten met blote vrouwenborsten dat de afbeeldingen ‘verre van bevorderlijk waren voor kunstgenot of goede smaak’.

Exceptio artis

Sommige landen, waaronder Duitsland, Italië en Portugal, hebben de vrijheid van de kunsten expliciet in de grondwet opgenomen. In Nederland is dat tot op heden niet nodig gevonden omdat het slechts van symbolische betekenis zou zijn. De exceptio artis wordt immers in de praktijk door de rechter erkend, was het argument. De vraag is of dat werkelijk zo is en vooral: of dat in de toekomst ook gegarandeerd is. Nog in 1999 werd de schrijver Pieter Waterdrinker wegens een passage in zijn roman Danslessen door de politierechter veroordeeld. ‘Maar ja, wat wil je ook, met zo’n joodje aan het hoofd’, is in het boek een uitlating van een omstander. De burgemeester van Zandvoort herkende zich in het personage en diende een klacht in tegen de auteur wegens smaad en antisemitisme. Het gerechtshof sprak Waterdrinker vrij, met een wat merkwaardige motivering: ‘Hoewel de opmerking is ontsproten aan de fantasie van de schrijver, moet deze niet als een uitlating van Waterdrinker worden opgevat’. Deze passage zou volgens het hof alleen strafbaar zijn als zij een prominentere rol in het boek zou hebben en een eigen leven zou gaan leiden. De vraag of het hier ging om kunst kwam helemaal niet aan de orde. Zou dat wel zo zijn als de passage een prominentere rol had gespeeld? En de exceptio artis dan? In de Nederlandse grondwet is de vrijheid van meningsuiting opgenomen in artikel 7, in feite in de vorm van een censuurverbod: ‘Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.’ Dit is een algemene regel waar ook kunstuitingen onder vallen. Voorafgaand verlof is dus niet nodig, maar ‘ieders verantwoordelijkheid voor de wet’ betekent wel dat de wet grenzen kan stellen aan wat geoorloofd is. Achteraf, na de openbaarmaking, kan dus wel ingegrepen worden. Kunstuitingen kunnen worden begrensd vanwege smaad, belediging, discriminatie, zedelijkheid.¹ Deze grenzen liggen dus in het aantasten van anderen in hun rechten en vrijheden én in de bescherming van de samenleving in het algemeen.

Interessant is dat de uitdrukking ‘vrijheid van meningsuiting’ in onze wetgeving niet voorkomt. Wel in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), dat in de Nederlandse jurisprudentie sinds de jaren tachtig² een steeds grotere rol ging spelen in de vraag wat wel en niet geoorloofd is. In het Verdrag is uitdrukkelijk opgenomen dat ‘eenieder het recht [heeft] op vrijheid van meningsuiting (…) zonder inmenging van het openbaar gezag en ongeacht grenzen’. Wel is bepaald dat deze rechten ook verplichtingen en verantwoordelijkheden kennen en dat er grenzen aan gesteld kunnen worden. Bijvoorbeeld in de goede zeden en de openbare orde en veiligheid, of de aantasting van de rechten en vrijheden van een ander.

Waar die grenzen aan de exceptio artis liggen wordt in de jurisprudentie per geval aangegeven. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, de rechter die oordeelt op basis van het EVRM, bepaalde bij de interpretatie en toepassing van artistieke rechten, dat iedere lidstaat een zekere mate van vrijheid heeft om rekening te houden met nationale omstandigheden en tradities. Oók kunst mag daarin beperkt worden; het EVRM kent geen exceptio artis. Maar het Hof is wel strikt als het om politiek geëngageerde kunstuitingen gaat. Dan zijn nauwelijks grenzen geoorloofd. Vrijheid van meningsuiting is immers in het leven geroepen om vrij kritiek te kunnen uitoefenen op het gezag, de overheid, de regering, de koning.

Ook in Nederland zijn heel wat processen gevoerd over kunstuitingen. Bekend is het zogenoemde Ezelproces tegen Gerard (toen nog: Gerard Kornelis van het) Reve, eind jaren zestig. Het ging om een passage uit zijn boek Nader tot U, waarin de schrijver driemaal de liefde bedrijft met God in de gedaante van een ezel. Hij zou zich daarmee schuldig maken aan smalende godslastering. De rechter vond dat Reve niet de bedoeling had God te belasteren en smalende godslastering was dus niet te bewijzen.

Langzamerhand is de jurisprudentie wel uitgekristalliseerd. Als het om kunst gaat – waaronder cartoons en columns – mag vrijwel alles. De magische zin ‘kunst dient om grenzen te verkennen, te choqueren, mensen aan het denken te zetten’ is de leidraad voor de rechter om te beoordelen of een bepaalde uiting geoorloofd is. Kortom, wat in het reguliere debat vragen oproept, heeft in de vorm van een column of cartoon, als ‘kunst’ dus, meer ruimte.³

Publieke reacties

Los van het strafrecht is het in eerste instantie aan de burgemeester om een beslissing te nemen naar aanleiding van klachten van het publiek. De burgemeester, verantwoordelijk voor de openbare orde, kan een bepaalde uiting verbieden of juist beschermen. Het doet er daarbij toe of het gaat om een uiting in de openbare ruimte of in een besloten setting. Wanneer bijvoorbeeld mensen ongewild worden geconfronteerd met expliciete seks kan er reden zijn om de uiting te verbieden (of in elk geval het gesprek aan te gaan met degene die verantwoordelijk is voor de openbaarmaking van de uiting alvorens een expliciet verbod uit te vaardigen). In een besloten ruimte zou er weinig reden moeten zijn voor een verbod. Dat gebeurt dan ook nauwelijks. Tegenover de verplichting het publiek te beschermen tegen ongewilde confrontaties met choquerende uitingen, staat ook de verplichting om artistieke vrijheden (zeker in besloten ruimten) te beschermen. Er zijn echter steeds meer aanleidingen voor zelfcensuur: bedreigingen door groepen die zich gekrenkt voelen als hun profeet in hun ogen wordt beledigd, groepen die vinden dat een uiting niet overeenkomt met hedendaagse opvattingen over kolonialisme, slavernij of vrouwenrechten.

Toekomst

Totalitaire regimes en kunst is een moeilijk huwelijk. Er zijn landen waar kunst vrijwel verboden is in verband met strenge religieuze opvattingen. In de Tweede Wereldoorlog werd door de Duitse bezetter veel geld aan cultuur uitgegeven, mits deze paste binnen de nationaalsocialistische normen. In China is alleen kunst geoorloofd die past in de opvattingen van de leiding van het land. In Rusland is het niet anders. En zelfs in de tot voor kort zo vrije Verenigde Staten zien we dat Trump en zijn trawanten steeds meer stappen zetten om de cultuur om te vormen naar zijn normen. In een brief getiteld Internal Review of Smithsonian Exhibitions and Materials krijgen deze musea 120 dagen de tijd om hun koers, collecties, plannen en publieke communicatie aan te passen aan de wensen van de regering-Trump.

In Nederland zal een regering niet zo gemakkelijk interfereren in het beleid van een kunstinstelling. In elk geval staan de instellingen door hun zelfstandige positie met een Raad van Toezicht verder af van de overheid dan wanneer de directeur van de instelling door de minister wordt benoemd. Maar beïnvloeding kan wel degelijk via subsidievoorwaarden, bijvoorbeeld in het geval van een instelling in de culturele Basisinfrastructuur (BIS) die rechtstreeks door het Rijk wordt gesubsidieerd. In de jaren negentig wilde staatssecretaris voor Cultuur Aad Nuis aan de symfonieorkesten de voorwaarde stellen dat zij 7 procent Nederlandse muziek zouden programmeren. Dat leidde tot een rel, waarna hij dit plan terugtrok. Sponsoren kunnen, bijvoorbeeld uit angst voor reacties vanuit de Verenigde Staten of voor publieke reacties, voorwaarden stellen aan hun bijdragen, of zich terugtrekken.

Een regering die expliciete opvattingen heeft over cultuur kan die opvattingen opleggen aan de instellingen die subsidie willen ontvangen. De Tweede Kamer zal dat steunen als de coalitie een meerderheid heeft. En de rechter? Het valt te betwijfelen of die daar iets aan kan doen. Een regering kan voorwaarden opleggen, hoe controversieel ook.

Hoewel het niet snel zo ver zal komen, is het niet denkbeeldig dat er vaker sprake zal zijn van zelfcensuur als gevolg van reacties uit de samenleving en misschien ook wel om problemen met een foute regering te voorkomen. En de beschermende rol van de overheid? Willen burgemeesters daar hun vingers aan branden? Juist in moeilijke tijden van polarisatie en afnemend vertrouwen in elkaar en in de democratie, is kunst van belang, als kritisch tegenwicht, als middel tot reflectie.