Boekman 96

De cirkel lijkt rond. De erfgoedzorg, ontstaan in het laatste kwart van de 19de eeuw in een door onverschilligheid en stedenbouwkundige expansiedrift gekenmerkt Nederland, wordt, zo’n 140 jaar later, ingrijpend afgeslankt. In die tijdspanne ontwikkelde de zorg zich langs twee lijnen. De ene lijn was die van de overheid, de andere van het particulier initiatief, beide geïnstigeerd door bezorgde burgers. Deze zagen eeuwenoude kunstschatten naar het buitenland verdwijnen, en oude huizen, stadsmuren, stadspoorten, grachtjes en landschappen opgeofferd aan uitbreiding en nieuw bouw. Overheid en actieve burgers zetten zich in voor het behoud en de waardering van cultureel waardevolle kunst werken, monumenten en stadsgezichten. Later kwamen hier onder meer archieven, landschappen en archeologische monumenten bij, gesteund door op de sector toegesneden weten
regelgeving.

Rome verleidde me tot de kunstgeschiedenis. Met ongelooflijk veel plezier onderzocht ik daar dertig jaar geleden Bernini’s kerk Sant’ Andrea al Quirinale, gebouwd voor de Societas Iesu in de jaren 1658-1670. Deze rijk met marmer en altaarstukken versierde kerk maakte deel uit van het noviciaatshuis van de jezuïetenorde. Daar, op de Quirinaalsheuvel, vormde de orde haar meest getalenteerde novicen tot bevlogen apostelen, klaar om met ware doodsverachting verre volkeren te kerstenen.

In 1992 ondertekende Nederland het Verdrag van Malta (of Valletta). Dit verdrag van de Raad van Europa regelt de instandhouding en bescherming van cultuurhistorisch erfgoed dat zich in de grond bevindt, of onder water. Velen zien het als een baken, omdat het heeft geleid tot veel wettelijke bescherming van archeologische terreinen. Maar je kunt het ook beschouwen als een sta-in-de-weg, omdat het de inzet van burgers belemmert. De werkzaamheden in beschermde gebieden zijn immers voorbehouden aan professionele archeologen. Amateurs mogen slechts onder hun toezicht of in bijzondere gevallen actief zijn.

De Italiaanse schrijver en dichter Giacomo Leopardi (1798-1837) was gehandicapt, en het is niet onaannemelijk dat daar zijn inktzwarte kijk op het leven iets mee te maken had. Hij was echter niet buitengewoon pessimistisch, eerder realistisch, toen hij zei dat een woordenboek slechts een deel van het erfgoed van een taal kan omvatten. Zo is het ook met overheden in hun relatie tot cultureel erfgoed. Als het gaat om behoud is volledigheid van alles wat in cultureel, sociaal of economisch opzicht belangrijk is, een onmogelijke (financiële) opgave.

Zien we een mooie Vermeer, Rembrandt, Van Gogh, Mondriaan of Rineke Dijkstra liever in Nederland of Parijs? Gloeit het nationale hart minder als we een solotentoonstelling van Dijkstra in het Guggenheim in New York zien? Of is het juist geweldig om te ervaren hoe de mensen rijen dik schuifelen langs de Rembrandts in Sint-Petersburg?

Archieven zijn gebruiksvoorwerpen. Oude middeleeuwse charters hebben rechtshandelingen vastgelegd en de recente archieven van overheidsorganen, instellingen, bedrijven en personen zijn de vehikels van transacties, onderzoek, onderhandeling en andere communicatievormen. Archieven ondersteunen het geheugen. Van de archiefvormer zelf, van historische onderzoekers en van alle andere belang hebbenden. Het is niet voor niets dat de regels voorschrijven dat bij de selectie van een overheidsarchief de belangen van overheidsorganen, rechten bewijszoekende burgers én historisch onderzoek moeten worden gediend.

Immaterieel erfgoed is een voor Nederland relatief nieuw beleidsterrein met mogelijkheden voor innovatieve kruisbestuivingen met andere dan de traditionele erfgoedterreinen, zoals maatschappelijke organisaties, jonge ontwerpers et cetera. Als het kritische debat over immaterieel erfgoed breed wordt gevoerd kan het een sleutelrol vervullen voor andere erfgoedsectoren, bijvoorbeeld in het denken over nieuwe manieren van burgerbetrokkenheid bij de bescherming en betekenisgeving van het erfgoed.

Nederland is rijk bedeeld met erfgoed. Er zijn ongeveer 60.000 rijksmonumenten en zo’n 400 beschermde stads- en dorpsgezichten.1 Daarnaast zijn er nog provinciale en gemeentelijke monumenten. De lijsten breiden zich nog steeds uit. Dit erfgoed kan worden gezien als een vorm van maatschappelijk kapitaal dat, mits goed bewaard, rendement oplevert. Deze bijdrage gaat daar nader op in.