Theater

In 2011 werd de Code Culturele Diversiteit gelanceerd,[2] en hoewel het aanspreken van een jonger en diverser publiek ook al op de agenda stond voor de huidige cultuurplanperiode van 2017-2020, zien we pas recent cultuursectorbreed een significante toename in wilsuiting om inclusie aan te pakken.[3] Zo ook in de theatersector: deze moet een afspiegeling gaan vormen van de hele samenleving, inclusief alle minderheden die nu nog ondervertegenwoordigd zijn. Nieuwe beleidsplannen zijn in de maak en ondertussen wordt er samengewerkt en gedebatteerd om meer inclusie te bewerkstelligen. Zo is er een nieuwe stimuleringsprijs in het leven geroepen voor diversiteit en inclusiviteit in het theater (The Next!) (Beeckmans 2019a) en is er het driejarige stimuleringsprogramma Theater Inclusief, uitgevoerd door negentien partners in de theatersector die zelf hebben aangegeven te willen veranderen (Theater Inclusief 2019). Voor het onderstrepen van de culturele codes,[4] waar inclusiviteit onder valt, geldt voor 2021-2024 een knock-outcriterium: ‘instellingen die de codes niet onderschrijven, ontvangen geen subsidie’ (Engelshoven 2019, 9). Het gaat hierbij nadrukkelijk niet alleen meer over culturele diversiteit, maar over inclusiviteit van álle mensen in de samenleving.

Invloed op het programma

De meeste podia dekken een belangrijk deel van hun begroting met gemeentelijke subsidies (Herpen 2017). Zo bestond in 2017 de totale omzet van VSCD-theaters voor 39,0 procent uit gemeentelijke subsidies (VSCD 2019). Gemeenten stellen bij het verstrekken van subsidies echter eisen aan de bezoekersaantallen. Ook om verder uit de kosten te komen zijn voldoende bezoekersaantallen voor veel podia belangrijk. Een gesignaleerd gevolg van die nadruk op het aantal bezoekers is dat podia veiliger gaan programmeren: voorstellingen met een grote kans om veel bezoekers te trekken krijgen vaak voorrang op de meer experimentele en dus risicovolle programmering (Raad voor Cultuur 2018, 67).

Een andere inhoudelijke trend is dat het theater in toenemende mate maatschappelijk geëngageerd is. Theaterpodia en -festivals zijn steeds vaker een huiskamer en uitvalsbasis voor culturele en maatschappelijke initiatieven (NAPK et al. 2015). ‘Zeker in een tijd van grote maatschappelijke veranderingen, zowel lokaal, nationaal als globaal, hebben theatermakers en hun publiek behoefte om zich tot die ontwikkelingen te verhouden. Voorstellingen vertrekken vaker vanuit maatschappelijke onderwerpen en minder vanuit de klassieke canon’, schrijft de Raad voor Cultuur. ‘Schouwburgen vormen steeds vaker een “publieke ruimte” in de stad, in plaats van een “ruimte” waar voorstellingen kunnen worden gezien. We kunnen vaststellen dat er in de theatersector als geheel een grote behoefte is om meer mensen van dat maatschappelijke belang bewust te maken’ (Raad voor Cultuur 2018, 6). Volgens de Raad heeft theater daarbij een verantwoordelijkheid om zélf inclusiviteit van de hele samenleving te bevorderen, maar ook een verantwoordelijkheid om educatie en aandacht voor belangrijke maatschappelijke onderwerpen als diversiteit en duurzaamheid te genereren (ibid.).

Trends in cijfers

De Cultuurindex laat zien dat het met de bezoekersaantallen goed gaat. Ten opzichte van 2015 stijgt in 2017 het aantal bezoeken aan voorstellingen in de vrije sector met maar liefst 58,5 procent, hoewel deze cijfers met grote voorzichtigheid benaderd moeten worden.[5] Ook de bezoeken aan voorstellingen in de podiumkunsten (inclusief muziek) stijgen, met 1,8 procent. Op detailniveau laten de cijfers voor theater-, muziektheater-, dans- en bewegings- en cabaret- en kleinkunstvoorstellingen een aantal andere zaken zien.

Alle bovengenoemde scenische podiumkunsten vertonen in 2017 een stijgende lijn in het aantal voorstellingen ten opzichte van 2015, behalve de hoeveelheid theatervoorstellingen: die daalt met 15,4 procent (zie figuur 1) (CBS Statline 2018).[6] Ook het aantal bezoeken aan theatervoorstellingen is gedaald, met 18,8 procent, evenals de bezoeken aan dans- en bewegingsvoorstellingen, die dalen met 14,5 procent (zie figuur 2). Cabaret en kleinkunst en muziektheater laten juist een stijging zien in het aantal bezoeken met respectievelijk 1,4 en 10,0 procent (ibid.).

Deze cijfers suggereren een neerwaartse trend voor theater en dans, en een opwaartse voor muziektheater en cabaret. Aan de verdeling van het totale aantal bezoeken aan de verschillende scenische podiumkunsten is dan ook te zien dat de meeste in 2017 worden gebracht aan het muziektheater, gevolgd door cabaret- en kleinkunstvoorstellingen en theater, en de minste aan dans- en bewegingsvoorstellingen (zie figuur 3) (CBS Statline 2018). Die verhoudingen zijn sinds 2015 grofweg hetzelfde gebleven, hoewel in 2017 het aandeel bezoekers aan muziektheater iets steeg (4,6 procent) en het aandeel bezoekers aan theater iets daalde (4,7 procent). Met voorzichtigheid zou dus gesteld kunnen worden dat muziektheater iets aan populariteit heeft gewonnen ten koste van theater. En hoewel de Cultuurindex een toename laat zien in het totale aantal bezoeken aan podiumkunsten, wordt duidelijk dat er juist sprake is van een afname van het aantal bezoeken en voorstellingen in theater.

Behoefte aan publieksonderzoek

Deze dataschets geeft een beknopt inzicht in de verdeling van het aantal bezoeken aan verschillende soorten scenische podiumkunsten. Er leven echter nog veel vragen over publiek in de theatersector. Zeker met het oog op nieuw gestelde doelen in het bereiken van een divers en inclusief publiek uit de eigen regio, is het noodzakelijk om meer publieksonderzoek en -cijfers van verschillende podia, makers en gezelschappen bij elkaar te brengen, zodat ze van elkaar kunnen leren. Wat is de publiekswaardering, en is er daarin een verschil tussen gesubsidieerd en niet-gesubsidieerd aanbod? Data moeten bovendien op elkaar aansluiten en vergelijkbaar zijn. Hoe definiëren we participatie bijvoorbeeld? De sector neemt hiertoe nu zelf een eerste stap met het Digitaal Informatieplatform Podiumkunsten (DIP),[7] een samenwerking van de brancheverenigingen Vereniging van Schouwburg- en Concertdirecties (VSCD), Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK) en Vereniging Vrije Theater Producenten (VVTP), waarbinnen data en kennis over publiek gedeeld worden door en voor podia en producenten. In DIP worden voornamelijk bestaande gegevens verzameld en op elkaar aangesloten. Naar verwachting wordt dit platform begin 2020 toegankelijk voor leden van de brancheverenigingen (DIP 2019).
Wat de theatersector bovendien graag van het publiek wil weten, is: welke impact hebben we op de samenleving? Wat maakt een bezoek aan ons theater of onze theatervoorstelling los bij de toeschouwer? Hoe kunnen we die ervaring tot het hoogste niveau verheffen? We weten hoeveel bezoekers er zijn en hoeveel voorstellingen gemaakt worden, maar er wordt nog (te) weinig onderzoek gedaan naar de ervaring van de toeschouwer ín de zaal (Idema 2019). Een van de belangrijkste aanbevelingen van de Raad voor Cultuur voor de beleidsperiode 2021-2024 is daarnaast om te investeren in doorlopend publieksonderzoek, want ‘de kennis die er bij podia en spelers is over het eigen publiek moet beter met elkaar worden gedeeld’ (Raad voor Cultuur 2018, 65). Een vraagstuk zoals de definitie van participatie zou daarbij sectoroverstijgend aangepakt moeten worden, om vergelijkbare data te bewerkstelligen.

Hang naar private fondsen

Naast de eerder genoemde samenwerkingen op het gebied van dataverzameling, wordt er ook op organisatorisch en inhoudelijk gebied steeds meer samengewerkt binnen de theatersector. Als het aankomt op interdisciplinaire cocreaties wordt samenwerken echter vaak bemoeilijkt door verkokering het huidige subsidiesysteem van de rijkscultuurfondsen en de overheden. Het aanvragen van financiering is nog sterk verzuild in verschillende categorieën per discipline waardoor een interdisciplinair project moeilijk beoordeeld kan worden, zo blijkt uit diverse gesprekken die zijn gevoerd in de aanloop naar deze trendanalyse. Niet alleen wordt dit zichtbaar binnen bijvoorbeeld de rijkscultuurfondsen, die naar kunstdiscipline zijn ingericht, ook projecten of organisaties die een overlap vormen tussen kunst, wetenschap en onderwijs hebben moeite om financiering aan te vragen (Haeren 2019). Voor interdisciplinaire projecten wijken initiatiefnemers daarom vaak uit naar private fondsen, omdat deze meer vrijheid hebben om buiten de verschillende (kunst)disciplines om een aanvraag te beoordelen. Om samenwerkingen ook op interdisciplinair niveau te kunnen blijven stimuleren is het daarom van belang voor de sector om zogenaamde ‘ontschotting’ van subsidieregelingen te bewerkstelligen. Het Fonds Podiumkunsten (FPK) heeft aangegeven hier in de komende beleidsperiode alvast werk van te maken door de meerjarige subsidieregeling niet meer naar disciplines in te richten. Daarnaast wordt bij de beoordelingen in eerste instantie gekeken naar kwaliteit, en wordt meer rekening gehouden met de betekenis die een aanvraag voor de desbetreffende regio heeft (Fonds Podiumkunsten 2019).

Ook om andere redenen wordt er een grote hang naar private fondsen gesignaleerd. In een gezamenlijke reactie op het advies van de Raad voor Cultuur voor de periode 2021-2024 schrijven de brancheverenigingen VSCD, NAPK, VVTP en Vereniging van Nederlandse Orkesten (VvNO) dat er de afgelopen jaren een grote druk is komen te staan op de private fondsen. Belangrijke kunstuitingen en educatietrajecten worden voor een groot deel uit deze fondsen betaald, terwijl een deel van de private fondsen in rap tempo opdroogt. Dit kan problemen opleveren voor de continuïteit van deze kunstuitingen en educatietrajecten. Bovendien drukken grote projecten die afhankelijk zijn geworden van de private fondsen, de kleinere initiatieven weg, waardoor verschraling op termijn een reële bedreiging wordt (Zantinge et al. 2019).

Onzekere toekomst

De aangekondigde verschuiving van budget tussen het Fonds Podiumkunsten en de BIS baart de sector ondertussen grote zorgen. Er wordt 7,18 miljoen euro van het FPK overgeheveld naar de BIS, zodat daarin dertien podiumkunstinstellingen als nieuwkomers opgenomen kunnen worden. Tegelijkertijd wordt de extra bijdrage van 8,6 miljoen euro – die het FPK vier jaar geleden ontving om 36 instellingen te redden die buiten de subsidieboot dreigden te vallen – weer weggehaald om te gebruiken voor ontwikkelinstellingen in de BIS. Daartegenover staat een extra 2,35 miljoen euro voor het Fonds, onder andere om te investeren in het verbeteren van arbeidsvoorwaarden in de podiumkunsten (Beeckmans 2019b). Hoewel er dus nieuwe kansen liggen voor podiumkunstinstellingen om in de BIS opgenomen te worden, ligt ook een verschraling van de kleinere subsidieaanvragers binnen het Fonds Podiumkunsten op de loer. Daarnaast is de theatersector nog steeds aan het opkrabbelen van de bezuinigingen onder Halbe Zijlstra, zo wordt bevestigd door verschillende gesprekken die zijn gevoerd naar aanleiding van deze trendanalyse. Toch worden er vanuit het overheidsbeleid alweer grote ambities voor de sector gesteld. Word inclusief, verstevig de lokale worteling, pas het theaterbestel aan om kwantificering van prestatiegegevens tegen te gaan en investeer in talentontwikkeling voor midcareers en interdisciplinaire makers (Raad voor Cultuur 2018). De komende tijd zal uitwijzen in hoeverre het nieuwe beleid gaat matchen met de capaciteit van de sector, of dat voor een aantal gezelschappen en instellingen letterlijk het doek gaat vallen.