Participatie

Deze pagina gaat over de Regionale Cultuurindex uit 2018, met data over 2016. Als opvolger hiervan presenteerden de Boekmanstichting en Atlas Research in 2022 de Regionale Cultuurmonitor met data over 2019.

De pijler Participatie omvat 25 indicatoren die gezamenlijk de deelname aan cultuur binnen de vijf sectoren podiumkunsten, erfgoed, beeldende kunst, film en letteren in kaart brengen. Die participatie neemt in de praktijk vele verschillende vormen aan: van de ‘passieve’ consumptie van cultuurgoederen tot het bezoeken van culturele instellingen en het ‘actief’ zelf (helpen) produceren van kunst- en cultuuruitingen.

Om deze verscheidenheid aan culturele activiteiten binnen één pijler bij elkaar te brengen en onderling vergelijkbaar te maken, hebben we verschillende stappen ondernomen. Op de eerste plaats zijn cijfers – in principe over 2016 – verzameld over bezoek, beoefening, consumptie en draagvlak binnen de culturele sector. Een groot deel van deze cijfers was al beschikbaar op landelijk niveau – onder andere in de Cultuurindex Nederland – maar met behulp van verschillende dataleveranciers zijn ze voor de Regionale Cultuurindex ook uitgesplitst per provincie.

Deze cijfers waren evenwel elk uitgedrukt in andere eenheden. Sommige hadden betrekking op personen, andere op aantallen uren, cultuurgoederen of bezoeken. Om toch verschillende vormen van culturele participatie met elkaar in verband te kunnen brengen, zijn alle indicatoren daarom omgerekend naar dezelfde eenheid: het gemiddeld aantal uren per inwoner van een provincie dat per jaar aan een bepaalde activiteit besteed wordt. Voor sommige activiteiten was een gemiddelde duur reeds bekend, voor andere indicatoren is – waar mogelijk op basis van bestaand onderzoek – hiervan een beredeneerde inschatting gemaakt.

Bij een aantal indicatoren is vervolgens nog een afwijkende berekening toegepast. Zo kon de tijd die besteed werd aan het lezen van boeken op twee manieren benaderd worden: via cijfers over leesgedrag en via het aantal verkochte en uitgeleende boeken. Beide methodes zijn waardevol, en daarom zijn ze binnen de pijler gemiddeld.

Daarnaast worden er weliswaar vele uren per dag naar muziek geluisterd, maar gebeurt dit in 95 procent van de tijd in combinatie met andere – deels culturele – activiteiten (Wennekers et al. 2016). Om dubbeltellingen te voorkomen, is van de luistertijd daarom alleen de 5 procent meegenomen waarin met onverdeelde aandacht naar muziek geluisterd wordt. [1]

Bijna 6 miljard uur aan cultuur

Berekenen we op deze manier de totale tijd die besteed wordt aan de activiteiten waarover cijfers zijn opgenomen in de pijler Participatie, dan komen we uit op een gemiddelde jaarlijkse culturele participatie van bijna 340 uur per inwoner van Nederland – of bijna 6 miljard uur voor alle inwoners samen. Evenwel zijn er enkele duidelijke verschillen per provincie zichtbaar. In Noord-Holland wordt met afstand de meeste tijd aan cultuur besteed: gemiddeld 399 uur per jaar. Zuid-Holland en Utrecht volgen met respectievelijk 356 en 350 uur. In Limburg is de culturele participatie met gemiddeld 285 uur per jaar het laagst.

De manier waarop deze uren worden ingevuld, vertoont aanzienlijke overeenkomsten per provincie. In alle provincies wordt bijvoorbeeld de minste tijd – circa 10 procent van het totaal uren – besteed aan erfgoed en beeldende kunst. Dat heeft deels te maken met het bereik van verschillende kunstvormen – er gaan bijvoorbeeld nu eenmaal meer mensen naar een bioscoop dan naar een kunstgalerie – maar is ook methodologisch te verklaren. De participatie binnen podiumkunsten, letteren en film bestaat voor verreweg het grootste deel uit ‘thuisconsumptie’: het thuis beluisteren van muziek, lezen van een boek of kijken van een film. Voor erfgoed en beeldende kunst ontbreken vergelijkbare indicatoren. Ook is er voor erfgoed geen indicator opgenomen over het zelf actief beoefenen van deze kunstvorm, in tegenstelling tot de podiumkunsten en beeldende kunst.

Ondanks de overeenkomsten zijn er ook opvallende verschillen tussen de provincies zichtbaar. Zo springt bij erfgoed Noord-Holland er bovenuit, een gevolg van het hoge museumbezoek in deze provincie. Bij de beeldende kunsten is de koppositie juist weggelegd voor Drenthe, waar bijzonder veel inwoners schilderen, tekenen, of op een andere manier beeldende kunst beoefenen. Gelderland piekt bij de podiumkunsten – vooral door een bijzonder hoge ‘passieve’ muziekconsumptie – terwijl Friesland door een vrij lage ‘actieve’ beoefening de kleinste participatie binnen deze sector kent. En opmerkelijk is de positie van Zeeland en Groningen binnen de sectoren letteren en film: terwijl de Zeeuwen het meeste lezen en vrijwel het minste film kijken, is deze situatie in Groningen precies omgekeerd.

Hoe zijn regionale verschillen te verklaren?

Hoe interessant de verschillen in totale cultuurparticipatie en de invulling hiervan ook zijn, ze zeggen weinig zonder duiding. Soms ligt een verklaring voor de hand – zo wordt de hoge score van Noord-Holland binnen de erfgoedsector deels veroorzaakt door het hoge aantal buitenlandse bezoekers dat musea in deze provincie aandoet (Leguit et al. 2018, 14) [2] – maar vaker zullen ze ook gezocht moeten worden in een complexe combinatie van factoren.

Van belang is bijvoorbeeld de demografie binnen een provincie. Talloze onderzoeken laten zien dat de participatie in (verschillende vormen) van cultuur afhankelijk is van persoonskenmerken als leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, migratieachtergrond, gezinssamenstelling en financiële situatie. [3] Wanneer dergelijke onderzoeken naast bevolkingsstatistieken per provincie worden gelegd, kan dit verklaringen bieden voor bepaalde patronen binnen de culturele participatie. De hoge cultuurparticipatie in Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht zou bijvoorbeeld goed kunnen samenhangen met het gegeven dat deze provincies gemiddeld ook een groter aandeel hogere inkomens en hoogopgeleiden kennen dan omringende provincies (CBS 2018a, 2018b en 2018c).

Daarnaast kunnen de cijfers van de pijler Participatie niet los worden gezien van die binnen de pijlers Capaciteit en Geldstromen. Culturele participatie hangt immers onlosmakelijk samen met het culturele aanbod, en dat weer met de geldstromen die het aanbod mogelijk maken. De hoge filmconsumptie in Groningen correleert bijvoorbeeld met het relatief hoge aantal filmhuizen en bioscopen in deze provincie. En de vele uren die in Zeeland aan lezen worden besteed, kunnen een gevolg zijn van de (relatief) hoge investeringen die de provincie en gemeentes aldaar in bibliotheken hebben gedaan. Evenwel kan het bij het vergelijken van verschillende pijlers lastig zijn om oorzaak en gevolg te herkennen. Stimuleert nieuwe infrastructuur de culturele participatie, of ontstaat die infrastructuur juist omdat er al een grote culturele vraag is? En geeft een gemeente of provincie vooral subsidie aan een kunstvorm die zichzelf al bewezen heeft, of eerder aan kunstvormen die eerst nog een financieel steuntje in de rug nodig hebben om van de grond te komen?

Niet alle mogelijke verklaringen voor regionale verschillen laten zich echter uit statistieken afleiden. Provinciale programma’s, organisaties, verenigingen, initiatieven of immateriële tradities zouden bijvoorbeeld elk de richting en de intensiteit van het regionale culturele leven kunnen beïnvloeden. Het in kaart brengen hiervan vraagt om gedetailleerde kennis van de culturele infrastructuur in elke provincie. Daarom nodigen we ook nadrukkelijk onderzoekers, partners uit het culturele veld, journalisten en andere geïnteresseerden uit om met de data uit de Regionale Cultuurindex aan de slag te gaan, en deze met hun eigen kennis, ervaring en expertise te verrijken.

De Regionale Cultuurindex blijft zich ontwikkelen

Bij het werken met de Regionale Cultuurindex is het evenwel belangrijk enkele beperkingen van de data in overweging te houden. Waar de huidige cijfers binnen de pijler Participatie bijvoorbeeld goed in staat zijn om relatieve verschillen tussen provincies en kunstdisciplines te tonen, dient enige voorzichtigheid betracht te worden omtrent de absolute aantallen uren die gerapporteerd worden. Zoals hierboven toegelicht, zijn deze immers deels gebaseerd op (beredeneerde) schattingen. Daardoor blijft er een zekere onzekerheidsmarge bestaan rondom de totale participatie per provincie en daarmee ook rondom de precieze rangschikking van provincies hierin. Dat er in Noord-Holland (399 uur) meer in cultuur geparticipeerd wordt dan in Limburg (285 uur) kunnen we redelijk veilig vaststellen, maar het verschil tussen Drenthe en Overijssel (circa 6 minuten per jaar per inwoner) is zo klein dat onmogelijk te zeggen is in welk van deze provincies nu daadwerkelijk het meest aan cultuur gedaan wordt. [4]

Daar komt bij dat de huidige cijfers wel de meest gangbare vormen van cultuurparticipatie omvatten, maar zeker niet alle. Het is dan ook niet moeilijk om aanvullingen op de huidige cijfers te bedenken, zoals het kopen of lenen van kunstwerken, het doen van vrijwilligerswerk bij culturele verenigingen, creatief schrijven, het doen van stamboomonderzoek, het bijwonen van een auteursoptreden, het spelen van games, het maken van filmpjes of vlogs of het volgen van cultuureducatie. Deels is dat een gevolg van gemaakte keuzes, onder andere gebaseerd op de beperkte beschikbaarheid van cijfers op provinciaal niveau.

Onvermijdelijk is bovendien dat zelfs de cijfers die wél beschikbaar zijn, zaken buiten beeld houden. Een goed voorbeeld hiervan zijn bezoekcijfers. Deze betreffen het aantal bezoeken aan instellingen in een bepaalde provincie, maar het is niet zo dat deze bezoeken ook noodzakelijkerwijs zijn afgelegd door inwoners uit diezelfde provincie. Voor welk deel van de bezoeken dit wel geldt, is vaak onbekend. Het aantal bezoeken zegt bovendien niks over het aantal bezoekers: in de cijfers blijft bijvoorbeeld onzichtbaar of tien procent van de bevolking vijf keer per jaar naar het theater gaat, of negentig procent één keer.

Hoewel de Regionale Cultuurindex dus nog geenszins een voltooid of feilloos instrument is, biedt deze eerste editie wel een stevig fundament om in de toekomst op verder te bouwen. Binnen dat raamwerk is voor het eerst een grote diversiteit aan data over de volle breedte van de culturele sector op provinciaal niveau ontsloten en onderling vergelijkbaar gemaakt. In de toekomst hopen we deze te blijven aanvullen met nieuwe cijfers – bovenal over verschillende jaren, zodat ook ontwikkelingen door de tijd geschetst kunnen worden. In de tussentijd zal de Boekmanstichting samen met Atlas voor gemeenten actief blijven met het interpreteren, analyseren en verrijken van de beschikbare data – een proces waartoe de rijke cultuurcijfers die de Regionale Cultuurindex bevat hopelijk ook anderen binnen de sector weten te enthousiasmeren.