Cinema Context

Belangrijke aanjager

Cinema Context is in 2006 opgezet door de filmwetenschapper Karel Dibbets (1947-2017) en wordt beheerd door het onderzoeksprogramma Creative Amsterdam (CREATE) van de UvA. Het verzamelen van informatie over het ‘wie, wat, waar en wanneer van filmvertoning en distributie’ stelt wetenschappers in staat om ‘het DNA van de filmcultuur’ te bestuderen (Dibbets 2010, 331). Cinema Context is daarmee een belangrijke aanjager geweest van een bredere beweging in historische filmwetenschappen die bekend staat onder de naam New Cinema History. Deze onderzoekstraditie richt zich op filmbezoek en -vertoning als sociaal-economisch en cultureel fenomeen – een verschuiving van de traditionele focus op de film zelf als een esthetisch of ideologisch studieobject naar de contexten waarin deze werd verspreid en gezien. De database wordt gebruikt als een encyclopedie voor het opzoeken van feiten en voor complexere analyses van patronen en netwerken in filmdistributie en -vertoning, zoals de relatie tussen de demografie van specifieke buurten in Amsterdam en de vestiging van bioscopen aldaar, de populariteit van de in die bioscopen vertoonde films en de sterren die daarin optreden, of de relatie tussen filmprogrammering en de ideologische voorkeuren van bewoners in bepaalde regio’s in Nederland (Noordegraaf 2018). De database wordt ook volop benut in het filmhistorisch onderwijs aan de universiteiten. Ook zijn er inmiddels toepassingen gericht op een breder publiek. Een voorbeeld is de in 2019 gelanceerde website www.rotterdamspubliek.nl, waar informatie uit Cinema Context over Rotterdam is geïntegreerd in een breder aanbod van historische (erfgoed-) data over het culturele leven van die stad. Het publiek is hier zelf ook bij betrokken: recentelijk is een crowdsourcingsproject afgerond waarbij informatie uit honderden Rotterdamse ‘filmladders’ uit de jaren tachtig is verzameld.²

Omzetting naar Linked Open Data

In 2020 ontving CREATE een subsidie van DANS, het nationale expertisecentrum en repository voor onderzoeksdata van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), om de data van Cinema Context toegankelijker te maken voor een breed (academisch) publiek. Met deze financiering konden de bestaande data van Cinema Context worden omgezet naar Linked Open Data (LOD)³, zodat deze eenvoudiger verbonden kunnen worden met bijvoorbeeld de data van erfgoedinstellingen en archieven die hun materiaal ook gestructureerd, linkbaar en open publiceren.

De keuze om Cinema Context als LOD beschikbaar te stellen past binnen een trend in de cultuursector om data ook als zodanig te publiceren. De laatste jaren maken overheids- en cultuurinstellingen in toenemende mate hun data rechtenvrij en stellen deze in hetzelfde data-uitwisselformaat RDF (Resource Description Framework) beschikbaar. Dit heeft als voordeel dat dataleveranciers voor dimensies van hun collectie die buiten hun eigen focus of expertisegebied liggen, kunnen verwijzen naar een andere specialistische dataset.

Zo blinkt Cinema Context bijvoorbeeld uit in het verzamelen en documenteren van filmvertoningen, maar zijn er andere projecten en datasets die beter zijn in het beschrijven van biografische informatie over personen (bijvoorbeeld Wikidata) of gegevens over de films zelf (bijvoorbeeld de Internet Movie Database (IMDb)). Cinema Context neemt hiervoor een link op naar dergelijke andere datasets zodat een gebruiker deze informatie alsnog kan ontsluiten. Door deze verknoping ontstaat een groot netwerk van data dat voor meerdere doelgroepen en disciplines interessant is.

Recentelijk hebben wij de dataset van Cinema Context als LOD ondergebracht in het opendataplatform van de Universiteitsbibliotheek van de UvA, waarmee een betrouwbaardere en stabielere toegang tot de data gegarandeerd wordt.⁴ Hiermee is een belangrijke eerste stap gezet in het ontsluiten van onderzoeksdatasets als open data en het hergebruik van culturele data binnen en buiten de universiteit. De verwachting is dat het netwerk van verknoopte datasets de komende jaren verder uitbreiding krijgt met meer datasets uit verschillende disciplines die nieuwe perspectieven kunnen bieden op de Nederlandse filmcultuur.

Gebruik in wetenschap en onderwijs

Filmwetenschappers ontwikkelen veel datasets, maar publiceren die over het algemeen (nog) niet. Om deze data ook voor derden bruikbaar te maken verzorgde CREATE een LOD-workshop tijdens een conferentie van filmhistorici in Rome in juli jongstleden. Doel was de wetenschappers wegwijs te maken in het omzetten van data naar LOD en het onderzoekspotentieel hiervan te duiden. Belangrijk daarbij is dat onderzoekers vergelijkbare definities gebruiken van kernbegrippen als ‘vertoning’, ‘bioscoop’ et cetera. Met een gedeeld datamodel en open data kunnen derden op een eenduidige manier door datasets zoeken en vergelijkend onderzoek doen. Het is dan mogelijk om vragen te stellen als: Welke films die vertoond worden tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn nog steeds te zien in Europese steden in de vroege jaren 1950? Welke Duitse filmsterren blijven verschijnen in de bioscopen in andere Europese landen? Welke films zijn vóór de val van de Berlijnse muur in zowel Oost- als West-Europa te zien? Of: Welke stukken zijn zowel in het theater als in de bioscoop vertoond?

De deelnemers waren enthousiast en zagen in dat de technische obstakels minder groot waren dan gedacht. Er was consensus over de waarde van het vrij publiceren van data en erkenning van het belang om deze data te voorzien van heldere definities van gebruikte concepten. Hiervoor zijn inmiddels archiveringssystemen voor het deponeren en hergebruiken van (onderzoeks)data beschikbaar (bijvoorbeeld DANS EASY, Figshare en Zenodo) die, anders dan bij de beperkte looptijd van onderzoeksprojecten, de data voor langere tijd bereikbaar houden.

Inmiddels vinden de LOD ook hun weg naar het onderwijs. Studenten van de UvA-masteropleiding Preservation and Presentation of the Moving Image gingen in 2021 aan de slag met de LOD van Cinema Context voor onderzoek vanuit hun eigen interesses. In een workshop van een dag wisten zij data van onder andere het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Eye Filmmuseum te linken aan Cinema Context. Met deze gelinkte data kunnen de vertoonde films en hun makers worden bestudeerd in het bredere netwerk van hun verspreiding en receptie.

Blik op de toekomst

Het datamodel van Cinema Context dient ook als uitgangspunt voor vergelijkbare databases elders, waardoor internationale vergelijkingen mogelijk worden. Een voorbeeld is Cinema Belgica⁵, dat hetzelfde datamodel gebruikt als Cinema Context en waarmee vergelijkend onderzoek naar de filmprogrammering in Antwerpen en Amsterdam in de periode 1952-1972 gedaan is. Ook de gegevens over de filmcultuur in zeven Europese steden uit het European Cinema Audiences (ECA) project⁶ volgen de opzet van Cinema Context, waarmee vergelijkend onderzoek naar Europese filmcultuur mogelijk wordt.

In september 2022 is een nieuwe samenwerking van start gegaan tussen de Radboud Universiteit Nijmegen en de Anton de Kom Universiteit te Paramaribo om een Surinaamse variant van Cinema Context in het leven te roepen.⁷ Met gebruikmaking van het datamodel van Cinema Context kan zo de Surinaamse bioscoopgeschiedenis worden ontsloten.

Een toename van de reikwijdte en kwaliteit van dergelijke datasets vraagt een nauwe samenwerking tussen onderzoekers en erfgoedpartners die dit soort datasets beheren, zoals voor Nederland het Eye Filmmuseum. De grootste puzzel is het identificeren van de filmtitels, die in de filmladders vaak in de nationale taal werden geadverteerd. Een grote database als IMDb bevat al veel nationale titels, maar voor grote delen van de wereld zijn de in die landen vertoonde films nog niet opgenomen. Momenteel hebben veel landen een of meerdere databases met lijsten van films, maar er is geen autoriteit die de gebruiker kan vertellen of film A in de ene database dezelfde is als film B in de andere. Dat maakt het lastig om data koppelbaar te maken. Werkgroepen van wetenschappers en erfgoedprofessionals kunnen hier in de toekomst goede afspraken over maken. Samenwerking met vrijwilligers in bijvoorbeeld de Wikipedia Community is interessant om zo’n gedeelde referentiedatabase te ontwikkelen.

Momenteel bevat Cinema Context vertoningsdata tot en met 1948. Op korte termijn zal de database worden verrijkt met nieuwe onderzoeksdata over vertoningen in Amsterdam in de steekjaren 1952, 1962 en 1972, die met behulp van machine learning uit de filmladders in de digitale kranten in Delpher zijn gehaald en deels automatisch en deels handmatig zijn geïdentificeerd en opgeschoond. Verder integreren we een dataset over vertoningen in het Schiedams filmhuis (van september 1982 tot augustus 2019) en een dataset over Rotterdamse vertoningen in de jaren 1980. Tenslotte zijn er interessante mogelijkheden om deze cinemadata te koppelen aan gegevens over andere culturele vertoningen, zoals de in de afgelopen 400 jaar in de Amsterdamse Stadsschouwburg vertoonde toneelstukken in de ONSTAGE database⁸, de muziekvoorstellingen in Felix Meritis⁹ in de 19de eeuw of concerten in Paradiso sinds 1968¹⁰.

Hergebruik in de culturele sector

De koppeling van online databestanden biedt ook interessante nieuwe mogelijkheden voor cultuurbeleid. Zo zouden gegevens over alle theater-, muziek- en filmvertoningen in Nederland, die inmiddels als LOD beschikbaar zijn, gekoppeld kunnen worden aan de Cultuurmonitor. Dan kunnen langetermijnpatronen in culturele programmering en consumptie in kaart gebracht worden en hedendaagse trends beter geïnterpreteerd en waar nodig gerelativeerd en bijgestuurd worden. Culturele instellingen of ondernemers kunnen de LOD gebruiken om websites en mobiele toepassingen over uitgaanscultuur te voorzien van data over waar en hoe vaak een werk al eerder is uitgevoerd of is vertoond om zo de uitgaanservaring te verrijken. Tenslotte biedt het werk aan deze data een mooie kans om vrijwilligers te betrekken bij het opschonen, koppelen en verrijken ervan, waarmee de binding van burgers met de sector verder geoptimaliseerd wordt.