Ruimte als werkwoord waaraan iedereen werkt

Al in de inleiding die Jan Jaap Knol als directeur van de Boekmanstichting op de avond geeft, wordt duidelijk dat het behouden of creëren van vrije ruimte geen opgave kan zijn van alleen het cultuurbeleid. Hij stipt daarin aan dat Emanuel Boekman in zijn dissertatie, die tachtig jaar geleden verscheen, de overtuiging uitsprak dat cultuurbeleid in de eerste plaats samenvalt met sociaal beleid. Juist het nastreven van toegankelijkheid van een betere levensstandaard waaraan cultuur bijdraagt biedt volgens Knol ook vandaag de dag nog veel inspiratie. In samenspraak kunnen bestuurders, bewoners en kunstenaars werken aan een stad die oog heeft en houdt voor de menselijke maat.

In gesprek

Het voeren van een gesprek met bestuurders, bewoners en kunstenaars blijkt dan ook een belangrijk thema. Liesbeth Bik van het kunstenaarsduo Bik Van der Pol schetst een project waarmee Bik Van der Pol in San Francisco met bewoners in gesprek is rondom een maquette van de stad van zo’n 130 vierkante meter die in stukken over de 27 bibliotheken van de stad is verspreid. De toegevoegde waarde van de maquette vergelijkt Bik in dit geval met het doen van de afwas; doordat je aanwezig bent en vrijwel gedachteloos een eenvoudige taak verricht, kunnen terloops grote thema’s besproken worden.

Dat het van belang is om grotere thema’s bespreekbaar te maken, komt ook naar voren uit de bijdrage van Malique Mohamud, initiatiefnemer van het Rotterdamse platform Concrete Blossom. Hij wijst erop dat een leidend narratief over de identiteit van een stad soms andere verhalen naar de achtergrond kan duwen. Zo is de identiteit van Rotterdam als stad sterk verweven met de wederopbouwperiode. Het verwerken van het trauma van het bombardement uit WOII is uiteraard van groot belang, maar in dezelfde periode was er ook sprake van dekolonisatie, wat voor een groot deel van de inwoners van Rotterdam ook van belang is. Mohamud gaat daarbij in op de informele structuren in multiculturele volksbuurten. Daar herkent hij namelijk een logica die ingaat tegen uitsluiting. Het menselijk kapitaal in deze wijken zou beter ingezet kunnen worden als je in een stad ook echt vrije ruimte wil behouden. Wil je hierbij cultuurbeleid inzetten, dan moet dit echter wel terugkomen in de bijbehorende financiering. Vanuit Concrete Blossom wordt gewerkt aan een beeld van hoe Rotterdam eruit zou zien als de grote hoeveelheid bi-culturele inwoners ook evenredig vertegenwoordigd zou zijn in het gemeentelijke cultuurbudget. Nu is dit slechts 2 procent van de 20 miljoen euro. De rest wordt besteed aan de formele infrastructuur.

Dat vrije ruimte binnen regelgeving die veiligheid biedt ook open grenzen nodig heeft waardoor juist iedereen kan deelnemen, is een punt dat Nevejan ook in haar betoog maakt. Uit het gesprek blijkt dat het bij het vormen van beleid daarover vooral van belang is om een modus te vinden voor een gesprek waaraan iedereen kan deelnemen. Ook Joris Wijsmuller van de Haagse Stadspartij en voormalig wethouder cultuur in Den Haag beaamt dat hij zich als politicus altijd inzet om het geluid van de lokale bevolking en de politiek dichter bij elkaar te brengen. Liesbeth Bik zou zelfs zover willen gaan dat er een ministerie voor cultuur zou komen waaronder alle andere ministeries resorteren. Dit vanuit het idee dat alle politieke en beleidskeuzes uiteindelijk culturele keuzes zijn. Hierdoor kunnen andere beelden ontstaan van hoe we de samenleving kunnen vormgeven.

Een eerste opbrengst van de avond is dan ook dat vrije ruimte die dagelijks opnieuw gevormd kan worden gebaat is bij een open gesprek. Vanuit zowel de informele als de formele kunsten kan in dit gesprek ook geprovoceerd worden. Zo zorg je dat er verkend moet worden wat er aan de hand is in een stad en welke informele structuren over het hoofd gezien dreigen te worden. Daarbij is het van belang de goede taal te vinden om hierover te spreken.

Grondpolitiek

Een van de drempels bij het betrekken van informele structuren toont zich in een project van Mohamud. Hij wil een avondwinkel openen om te kijken hoe dit als instituut zou kunnen werken voor de informele structuren in Rotterdam. Waar voor partijen die hij als ‘alfa-gentrifiers’ aanduidt, door projectontwikkelaars en gemeente de rode loper wordt uitgelegd, is het voor dit project moeilijk om een locatie te vinden. De zeggenschap rondom vastgoed, bijvoorbeeld het vastgoed dat in eigendom is van gemeenten, is dan ook een belangrijk punt. Joris Wijsmuller heeft zich er als wethouder in Den Haag hard voor gemaakt dat hij zowel cultuur als het vastgoed in zijn portefeuille kreeg. Juist om de bestaande stad een plek te geven in nieuwe ontwikkelingen en beleid was deze macht namelijk nodig.

Daarmee heeft Wijsmuller veel kunnen betekenen in het realiseren van broedplaatsen in Den Haag. Wel moet daarbij worden opgemerkt dat de economische crisis in dat opzicht een zege was. Hierdoor werd immers veel mogelijk in gebouwen en gebieden die anders op een andere wijze ontwikkeld zouden zijn. Hoewel in zulk soort situaties in tijdelijkheid veel is af te dwingen, zijn uiteindelijke kansen om het vastgoed tot eigendom te maken ook van belang. Dat betekent dat de gemeenten met grondpolitiek een duidelijke rol kunnen spelen in het garanderen van ruimte voor kunst en cultuur in de stad. Een problematiserend gesprek dat vanuit de zaal onder de aandacht werd gebracht, is dat cultuurbeleid vaak samenhangt met vastgoed. Het wordt daarbij niet duidelijk welk geld vanuit de cultuursubsidies naar programmering en makers gaat en welk deel naar huur en onderhoud van het vastgoed gaat. Daarmee komen we terug bij Nevejans opmerking over het ontbreken van recepten voor zowel de toekomst als voor vrije ruimte. De garantie dat er ruimte wordt gelaten om iedere dag opnieuw vrije ruimte te maken, moet volgens haar namelijk van de gemeente komen.

Een tweede opbrengst van de avond is dan ook dat wordt besloten om werk te maken van het vergroten van het inzicht in beleid rondom de sterke koppeling tussen enerzijds de fluïde eigenschappen van kunst en cultuur en anderzijds het vastgoed waarin de culturele instellingen zijn gehuisvest.

Zo blijkt de nadruk op ruimte als werkwoord in de Boekmanlezing van Nevejan een vruchtbare insteek voor vervolgstappen. Er zou een open gesprek bewaakt moeten worden waarin formele en informele structuren ruimte krijgen toebedeeld. En ook zou bij beleid meer inzicht moeten komen in de financieringsruimte voor activiteiten en makers, los van het vastgoed dat daarbij hoort.