De Schrijverscentrale (voorheen Stichting Schrijvers School Samenleving) stimuleert het lezen en het zichtbaar maken van literatuur. Dat doet de Schrijverscentrale door advies te geven en te bemiddelen bij schrijversbezoeken in Nederland. Organisaties die graag een auteur willen uitnodigen, worden geholpen bij de keuze voor een geschikte auteur, alsook bij de inhoudelijke en praktische voorbereiding van het bezoek. Vervolgens bemiddelt De Schrijverscentrale tussen organisatie en auteur, en verzorgt zij de praktische en zakelijke afhandeling van het bezoek.

Een groot aantal auteurs is aangesloten bij De Schrijverscentrale (ruim 4000 in 2016), en daarmee bemiddelt de organisatie het merendeel van de auteursbezoeken in Nederland. Het aantal contracten dat De Schrijverscentrale jaarlijks afsluit – cijfers die tot onze dank door De Schrijverscentrale voor de Cultuurindex Nederland zijn verzameld – is daarmee een goede indicatie van deze vorm van literair aanbod. Wel is daarbij een kanttekening op zijn plaats: omdat een contract kan worden afgesloten voor meerdere bezoeken, zal het daadwerkelijke aantal bezoeken hoger liggen dan de hier gepresenteerde cijfers. Het precieze aantal bezoeken is helaas niet bekend.

Niettemin geeft het aantal jaarlijks afgesloten contracten een goed beeld van auteursoptredens in Nederland, en is het daarom als indicator aan de Cultuurindex Nederland toegevoegd. In deze analyse zoomen we alvast in op vier opvallende ontwikkelingen in de markt voor schrijversbezoeken sinds 2005, en relateren we deze aan bredere ontwikkelingen in de letterensector, zoals onlangs beschreven in De Staat van Cultuur 3.

1. Aantal auteursbezoeken in lijn met ontwikkeling culturele sector

Het totale aantal contracten is vanaf 2005 (4631) gestegen tot 2010 (6165), waarna een forse daling inzette tot en met 2013 (4398). Sindsdien stijgt het aantal contracten weer, tot 4989 in 2016. Dit patroon komt overeen met veel andere indicatoren in de Cultuurindex Nederland, en laat zich goed verklaren door de economische crisis en bezuinigingen op cultuur. De totale Cultuurindex Nederland daalt tussen 2011 en 2013 dan ook, om tussen 2013 en 2015 weer te stijgen (Van Aart et al. 2017).

Met de auteurscontracten is jaarlijks een groot en divers aanbod aan auteurs gemoeid: tussen 2005 en 2016 werden gemiddeld 756 verschillende auteurs per jaar geboekt, met een hoogtepunt van 868 in 2010. Opvallend is wel dat de mate van diversiteit haast negatief gecorreleerd lijkt met het aantal contracten. Als het aantal geboekte auteurs namelijk wordt afgezet tegen het aantal contracten, stijgt de diversiteit sterk tussen 2009 en 2013. In 2009 waren met elke 1000 contracten gemiddeld 131 verschillende auteurs gemoeid, in 2013 liefst 165. Een mogelijke verklaring is dat door de economische crisis en bezuinigingen in de cultuursector tussen 2009 en 2013 vaker voorbij de groep (dure) bestsellerauteurs gekeken werd, waardoor de diversiteit in het aanbod toenam.

Inkomsten uit optredens en lezingen vormen gemiddeld ongeveer 9 procent van het inkomen van schrijvers (Van der Veen et al. 2016). Dat maakt de financiële kant van auteursbezoeken interessant, al is hier vooralsnog een tweeledig beeld te zien. Hoewel het totaal uitgekeerde honorarium (na inflatiecorrectie) sinds 2013 weer langzaam stijgt (tot iets meer dan twee miljoen euro in 2016), daalt het gemiddelde honorarium per contract sinds 2011 – toen het met €461,62 een hoogtepunt bereikte – met gemiddeld 3,6 procent per jaar. De belangrijkste reden hiervoor zijn de kleinere budgetten die organisatoren van schrijversbezoeken – veelal in de literaire en culturele sector – te besteden hebben. Hierdoor wordt sterker onderhandeld over de kosten van een schrijversbezoek, vooral voor auteurs voor volwassenen. Voor bezoeken door jeugdboekenauteurs en beginnende schrijvers verleent De Schrijverscentrale subsidie op het schrijversbezoek en gelden in de regel vaste (minimum)tarieven.

2. Meer vraag naar schrijvers voor het middelbaar onderwijs

Het onderwijs is een belangrijke doelgroep voor De Schrijverscentrale, waarvoor ook speciale tarieven gelden. Hoewel het totale aantal contracten tussen 2005 en 2016 sterk fluctueert, houdt het onderwijs daarin een vrij constant aandeel van circa 55%.

Een uitsplitsing naar primair, middelbaar en hoger onderwijs laat evenwel een interessante ontwikkeling zien. Het primair onderwijs neemt weliswaar het grootste deel van alle auteursbezoeken in het onderwijs voor zijn rekening, maar daarbij krijgt het in toenemende mate concurrentie van het middelbaar onderwijs. Tussen 2005 en 2016 daalde het aantal contracten voor het primair onderwijs met 17 procent, terwijl het aantal contracten voor het middelbaar onderwijs steeg met 45 procent. Het aandeel schrijversbezoeken in het middelbaar onderwijs groeide daarmee in deze periode van 22,7 naar 32,9 procent.

De toename van auteursbezoeken in het middelbaar onderwijs is positief te noemen. Recent onderzoek laat immers zien dat de leesmotivatie van jongeren snel daalt op de middelbare school (Elphick et al. 2017), en dat het aandeel tieners dat überhaupt leest de afgelopen tien jaar flink is gedaald (Wennekers et al. 2018). Mogelijk kunnen auteursbezoeken iets bijdragen om dit tij te keren.

3. Aantal schrijversbezoeken in de bibliotheek blijft vooralsnog achter bij groei aantal activiteiten

Circa 42% van de tussen 2005 en 2016 afgelegde schrijversbezoeken is georganiseerd door bibliotheken. Het merendeel van die bezoeken is ten behoeve van educatie en leesbevordering van jonge lezers: bibliotheken nemen het overgrote deel van de organisatie van schrijversbezoeken voor basisschoolleerlingen en voor een deel van het middelbaar onderwijs voor hun rekening. Hoewel het aandeel bezoeken van jeugdauteurs in de hele periode 2005-2016 groter is dan het aandeel bezoeken van auteurs voor volwassenen, is het aandeel van deze laatste groep wel geleidelijk toegenomen: van 30 procent in 2005 naar 40 procent in 2016. Daarentegen nam het aantal volwassen leden van de bibliotheek in deze periode juist sterk af (Centraal Bureau voor de Statistiek 2017).

Onder invloed van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen zijn bibliotheken de laatste jaren steeds meer activiteiten gaan organiseren: het aantal activiteiten nam toe van 72.000 in 2014 naar 97.000 in 2016 (Koninklijke Bibliotheek 2017). Daarentegen daalde het aantal door bibliotheken georganiseerde schrijversbezoeken in deze periode juist licht. Dit is een gevolg van (al jaren) teruglopende inkomsten, waardoor eerder gekozen wordt voor andere en goedkopere activiteiten dan een schrijversbezoek. Jammer is dat wel, aangezien schrijversbezoeken van alle activiteiten in de bibliotheken het meest bezocht en het best gewaardeerd worden (ProBiblio 2016).

4. Auteursbezoeken in de boekhandel vormen uitvergroting boekenmarkt

In vergelijking met auteursbezoeken in het onderwijs en in bibliotheken, is het aantal optredens in boekwinkels aan veel sterkere fluctuaties onderhevig. Tussen 2005 en 2009 verdubbelt het aantal contracten, om in de vier daaropvolgende jaren weer bijna te halveren – enkel om tussen 2013 en 2015 weer 65 procent te stijgen. Daarmee vormt de ontwikkeling van het aantal schrijversoptredens in de boekhandel als het ware een uitvergroting van ontwikkelingen in afzet en omzet op de boekenmarkt.

De sterke stijging sinds 2013 past bij wat Maarten Asscher in 2016 in Boekman schreef over de boekhandels als curated experience, waarin lezingen, evenementen, boekpresentaties en debatten een belangrijke rol spelen (Asscher 2016, 39). De daling in 2016 is in dat opzicht ook opvallend, maar mogelijk te verklaren doordat een belangrijke subsidiebron van De Schrijverscentrale dat jaar in omvang halveerde. Hierdoor kon De Schrijverscentrale minder toeleggen op de tarieven van een schrijversbezoek (De Schrijverscentrale 2017).

Tot slot

Nederlandse auteurs reisden in 2016 het hele land door, legden daarmee ten minste 4993 auteursbezoeken af en bereikten zo circa 400.000 mensen (De Schrijverscentrale 2017). Auteursbezoeken werden om uiteenlopende redenen georganiseerd: afhankelijk van de organisator worden auteurs vooral uitgenodigd ten behoeve van leesbevordering, educatie, verdieping van het lezen, debat of profilering. Hoewel de verschillende onderdelen van de markt voor schrijversbezoeken door deze verschillende motieven om schrijvers uit te nodigen, elk een net iets andere dynamiek hebben, laten auteursoptredens in zowel bibliotheken, scholen als boekhandels cijfermatig sterk gelijkende ontwikkelingen zien.

Deze ontwikkelingen blijken bovendien in grote mate overeen te komen met die in de cultuursector als geheel. Die sector heeft na de economische crisis en bezuinigingen de weg omhoog teruggevonden, zo bleek uit de meest recente editie van de Cultuurindex Nederland (Van Aart et al. 2017). Tegelijkertijd kent de literaire sector nog wel degelijk moeilijkheden. Weliswaar is de boekverkoop de laatste jaren weer iets opgekrabbeld, het aantal lezers en het aantal uitleningen in bibliotheken blijft voorlopig dalen (KVB Boekwerk 2018, Wennekers et al. 2018, Centraal Bureau voor de Statistiek 2017).

Dat is een interessante uitgangspositie voor auteursbezoeken. Er is een wereld aan lezers te winnen, en de daarvoor beschikbare budgetten nemen de komende jaren hopelijk weer in omvang toe. Het maakt het aantal auteursbezoeken voor de Cultuurindex Nederland tot een interessante indicator om in de toekomst te blijven volgen.