Onderzoek in zicht met Emma Johnson over vriendenverenigingen
'Vrienden in voor- en tegenspoed: de revival van vriendenkringen van culturele instellingen’
Welke rol kunnen vrienden spelen in de zoektocht van culturele instellingen naar nieuwe financiële middelen? is de centrale vraag in de masterscriptie van Emma Johnson. Op 1 december 2014 gaf Emma, afgestudeerd cultuurwetenschapper aan de Radboud Universiteit Nijmegen, een presentatie over haar scriptie in de bibliotheek van de Boekmanstichting.
In haar scriptie onderzocht zij de geschiedenis en ontwikkelingen van vriendenkringen en het overheidsbeleid op het gebied van kunst en cultuur. Aan de hand van drie case-studies (Het Gelders Orkest, het Stedelijk Museum en Museum het Valkhof) bestudeerde Johnson hoe musea omgaan met de huidige bezuinigingen en hoe ze particuliere gevers door middel van diverse tegenprestaties aan zich weten te binden.
Particulier initiatief speelde een grote rol bij de oprichting van de eerste musea in de 19de eeuw . Burgers waren niet alleen betrokken bij het ontstaan van het Rijksmuseum en het Stedelijk museum in Amsterdam, maar ook bij andere culturele instellingen als het Concertgebouw. Gedurende de Tweede Wereldoorlog bemoeide de overheid zich prominent met het kunst- en cultuurbeleid. De bezetter zag kunst en cultuur als een middel om zijn gedachtengoed te propageren. Ook na de oorlog nam de rol van de overheid in de cultuursector toe, terwijl de rol van burgers afnam.
Tegenwoordig moet de culturele sector het met minder subsidie stellen en zijn ook de eisen voor subsidie aangescherpt. De overheid tracht het geef-klimaat te stimuleren met maatregelen als de Geefwet, waarbij schenkers een belastingvoordeel krijgen. Daarnaast zijn culturele organisaties vanwege de bezuinigingen op zoek naar nieuwe vormen van financiering. De instellingen tonen daarbij ook een hernieuwde interesse in hun vrienden of leden. Vriendenkringen krijgen steeds vaker de prominente rol die ze in eerste instantie hadden, met als verschil dat het initiatief nu meestal bij de instellingen zelf ligt. Toch hebben vriendenkringen vaak een stoffig imago en oudere leden. Het blijkt lastig te zijn er jongeren voor te interesseren. Veel organisaties vernieuwen dan ook de vriendenprogramma’s die vaak al jaren bestaan, andere instellingen zijn deze nu aan het ontwikkelen. Een achterliggende theorie bij deze hernieuwde interesse in vriendenkringen is de Geef-piramide. Vrienden beginnen onderaan met een kleine bijdrage en groeien met hun leeftijd en loopbaan mee naar een hoger niveau, waarbij ze donateur worden of een deel van hun vermogen aan de instelling nalaten. Onderzoek wijst uit dat vrienden niet zomaar geven, er moet wel wat tegenover staan. Culturele instellingen kunnen hieraan tegemoet komen door een gratis toegangsbewijs of het organiseren van speciale evenementen voor vrienden. Je kunt daarbij denken aan het bezoeken van een tentoonstelling voor die officieel begint of een blik achter de schermen.
Uit het onderzoek van Emma Johnson komt naar voren dat culturele organisaties door vernieuwing van vriendenkringen bezig zijn hun maatschappelijke en financiële draagvlak te vergroten. Daarnaast stimuleert de overheid het geven en stuurt zij aan op ondernemingsgerichtheid van de culturele sector. Het is nog te vroeg om te stellen dat vriendenkringen op korte termijn het begrotingstekort gaan opvullen. Het geefklimaat dat de overheid wil stimuleren, is om verschillende redenen nog niet alomtegenwoordig in Nederland.
Dat het thema vriendenkringen actueel is, bleek ook uit de reacties uit de zaal, waar vertegenwoordigers van bijvoorbeeld het Rijksmuseum en Eye aanwezig waren. Er was na afloop een verhitte discussie over de vraag of vriendenkringen een centraal orgaan moesten hebben om de belangen te behartigen en te lobbyen bij de politiek. Niet alle instellingen blijken hier het nut van in te zien. Zij houden hun vrienden graag voor zichzelf. Aan de andere kant zijn de vrienden niet eenkennig en vaak lid van meerdere vriendenkringen. Het belang van een overzicht van het aantal mensen dat vriend is van een culturele instelling zou dan ook vooral het aantonen van een maatschappelijk draagvlak voor kunst en cultuur zijn.
Met de maandelijkse reeks ‘Onderzoek in zicht’ biedt de bibliotheek van de Boekmanstichting onderzoekers een podium om hun scriptie of dissertatie op het gebied van kunst- en cultuurbeleid en -praktijk toe te lichten. Dit kan ook lopend onderzoek betreffen. De scriptie Vrienden in voor- en tegenspoed: de revival van vriendenkringen van culturele instellingen is te vinden in de online catalogus van de bibliotheek van de Boekmanstichting.
Bekijk hier de presentatie 
