Geldstromen

Deze pagina gaat over de Regionale Cultuurindex uit 2018, met data over 2016. Als opvolger hiervan presenteerden de Boekmanstichting en Atlas Research in 2022 de Regionale Cultuurmonitor met data over 2019.

Een belangrijk deel van deze pijler wordt gevormd door het onderzoek naar de detaillering van cultuurlasten van gemeenten en provincies dat het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) uitvoerde (CBS 2018a). Niet alleen is hieraan informatie toegevoegd over wat er vanuit de Rijkscultuurfondsen en de culturele basisinfrastructuur (BIS) aan langlopende subsidies in de provincies wordt besteed, er wordt ook een beeld gegeven van de eigen inkomsten in de cultuursector. Dit maakt het mogelijk om verbanden te leggen tussen het geld dat vanuit de overheden naar cultuur gaat en de mate waarin de sector zelf voor zijn inkomsten zorgt. Om de informatie vergelijkbaar te maken, is ervoor gekozen om de bedragen om te rekenen naar wat er jaarlijks per inwoner wordt uitgegeven.

Wat hierbij het eerst opvalt, is dat in provincies waarin cultuur veel eigen inkomsten genereert, vanuit de provincie overwegend weinig per inwoner aan cultuur wordt uitgegeven, en vice versa. De bovenste helft van de provincies bij de inkomsten, vormt vrijwel geheel de onderste helft bij de provinciale uitgaven aan cultuur. De enige uitzondering hierop zijn de provincies Drenthe en Noord-Brabant. Drenthe staat bij zowel de eigen inkomsten en de uitgaven vanuit de provincie vrij hoog, maar daar kan tegenover worden gezet dat deze provincie onderaan staat waar het de gemeentelijke uitgaven aan cultuur betreft. Noord-Brabant blijft bij alle onderdelen van de pijler geldstromen iets onder het gemiddelde hangen. Op het geheel van de pijler komt deze provincie met 210 euro die in totaal per inwoner per jaar aan cultuur wordt besteed dan ook onderaan. Hierbij zal het hoge inwoneraantal van Noord-Brabant een rol spelen, maar aangezien andere grote provincies hoger eindigen, speelt er meer.

De uitgaven aan cultuur die vanuit de gemeente komen, zijn aanzienlijk groter dan die vanuit de provincies. Gemiddeld wordt er vanuit de gemeenten op provinciaal niveau 108 euro per inwoner uitgegeven, tegenover 18 euro vanuit de provincies. De eigen inkomsten vormen hierbij met 127 euro per inwoner een aanzienlijk deel van de pijler. Deze verschillen in grootte tonen het belang aan om te bekijken hoe de verschillende geldstromen zijn samengesteld.

Onderlinge verhoudingen en eigen proporties

Er is al opgemerkt dat opvalt dat in provincies waar cultuur voor relatief veel eigen inkomsten zorgt, de provinciale jaarlijkse uitgaven per inwoner lager zijn. Zouden we een streep trekken tussen de bovenste zes en de onderste zes provincies in beide onderdelen, dan blijven alleen Drenthe (bovenste) en Noord-Brabant (onderste) in dezelfde helft staan (zie figuur 1).

Dit zou er op kunnen wijzen dat provincies vooral geld besteden aan cultuur wanneer het aanbod zelf niet genoeg inkomsten genereert. Omdat de bedragen per provincie binnen een deel van de indicatoren sterk verschillen, is het echter lastig om aan deze observatie al sterke conclusies te verbinden. Het is dan ook goed om iets verder in te zoomen op de gegevens om inzicht te krijgen in de verschillende geldstromen. Zo geeft de financieringsmix per provincie een goed beeld van de rol die de verschillende geldstromen spelen (figuur 2).

Omdat bij alle indicatoren de bedragen zijn omgerekend naar wat er per inwoner per jaar aan geld omgaat, is het mogelijk om de onderlinge verhoudingen binnen de provincies te bepalen. Los van de onderlinge verhouding met betrekking tot de hoogte van de bedragen, wordt zo bijvoorbeeld inzichtelijk dat de provincies waarbij de provinciale cultuursubsidies niet erg omvangrijk zijn, dit niet alleen in verband staat tot hoge eigen inkomsten. Vooral in Noord- en Zuid-Holland, maar ook in Utrecht hebben de uitgaven die vanuit het Rijk de provincie binnenkomen per hoofd van de bevolking een groter aandeel dan wat de provincie aan cultuur uitgeeft. Dit zijn dezelfde drie provincies waar de participatie het hoogst is. Daarbij moet wel worden benadrukt dat deze financiën niet alleen de inwoners van deze provincies bereiken. Door deze bestedingen wordt aanbod mogelijk gemaakt dat ook bewoners van andere provincies bezoeken of dat vanwege een spreidingsverplichting ook in de andere provincies is te zien. Uit de financieringsmix blijkt in elk geval dat het niet zo is dat de provinciale cultuurlasten per definitie stijgen wanneer de eigen inkomsten minder omvangrijk zijn. Er is hierbij eerder sprake van een samenspel tussen de verschillende overheden.

De drie overheden

Uit voorgaande valt op te maken dat het goed is om te zien hoe de cultuurlasten van de drie verschillende overheidslagen zich tot elkaar verhouden. Daarbij is het onder meer van belang om te kijken of hierbij sprake is van afstemming op focusgebieden, of juist een verdeling van verschillende delen van het culturele aanbod. Kijken we naar de provincies Friesland, Limburg en Noord-Brabant, dan is duidelijk te zien dat het aandeel van de provinciale financiering relatief groot is. In Friesland gaat het grootste deel van het provinciale budget naar cultureel erfgoed (52 procent), gevolgd door de musea (12 procent). Ook in Limburg zijn dit met afstand de grootste posten, hoewel de verdeling hierbij iets gelijkwaardiger is met 33 procent voor het cultureel erfgoed en 27 procent voor de musea. Bij Noord-Brabant valt op dat naast het cultureel erfgoed (29 procent) en de musea (15 procent), relatief veel budget naar de podiumkunsten (14 procent) en kunst- en cultuureducatie (14 procent) gaat (CBS 2018a).

Wanneer we de provinciale en gemeentelijke cultuurlasten bij elkaar optellen, ontstaat een iets ander beeld. Hoewel in Friesland het culturele erfgoed nog steeds op een groot deel van de gelden kan rekenen, gaat er meer naar de podiumkunsten en moeten de musea de bibliotheken voor laten gaan (figuur 3). Bij vrijwel alle provincies gaat een relatief groot deel van de cultuurlasten van gemeenten en provincies samen naar podiumkunsten, behalve bij Zeeland en Flevoland, waar juist opvallend veel geld naar de bibliotheken gaat. Van de gezamenlijke cultuuruitgaven van provincies en gemeenten gaat een relatief klein deel naar beeldende kunst en vormgeving, film en video (hierbij vormt Flevoland een uitzondering), historische archieven en lokale pers en omroep.

Het Rijk besteedt geld aan cultuur via de zes Rijkscultuurfondsen en de BIS. Het hoogste bedrag dat hieruit wordt uitgekeerd, komt terecht in Noord-Holland waar vanuit de BIS 50,70 euro per hoofd van de bevolking per jaar wordt besteed. Zoals eerder al werd opgemerkt heeft het Rijk een groot aandeel binnen de culturele financieringsmix van de provincies Noord-Holland en Zuid-Holland en Utrecht. Van alle fondsen besteedt het Fonds Podiumkunsten per hoofd van de bevolking gemiddeld het meest (1,61 euro) en heeft het de beste spreiding. Dit fonds keerde in 2016 alleen in Gelderland geen geld uit binnen een meerjarige subsidie. Bij de andere fondsen wordt aan minimaal vier provincies geen geld uit meerjarige subsidies uitgekeerd. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat we binnen de Regionale Cultuurindex niet in beeld hebben in hoeverre deze hiaten worden aangevuld met projectsubsidies.

Ook in de bestedingen binnen de BIS is de spreiding in de podiumkunsten het grootst. Wel gaat veruit het grootste deel van het budget binnen de BIS naar de musea, waarvan vooral musea in Noord-Holland en Zuid-Holland en in iets mindere mate Gelderland profiteren. Dit verklaart deels het hoge bedrag dat in deze provincies per hoofd van de bevolking per jaar wordt uitgekeerd vanuit de BIS.

Dat de podiumkunsten binnen de cultuurlasten per provincie een relatief groot aandeel hebben, is ook terug te zien bij de inkomsten. In Utrecht, Noord-Holland, Noord-Brabant en Groningen zijn de podiumkunsten goed voor 30 à 40 procent van alle eigen inkomsten per hoofd van de bevolking per jaar. Daarnaast neemt ook de marktwaarde van de boekverkoop in veel provincies een groot tot zeer groot (Drenthe, Gelderland en Overijssel) deel van de eigen inkomsten voor zijn rekening (zie figuur 4).

Eigen inkomsten

De eigen inkomsten zijn opgebouwd uit negen indicatoren. Deze bevatten de beschikbare informatie die was op te splitsen naar provincies en tonen hoeveel geld er binnenkomt naast subsidies van de overheden. Hiermee ontstaat inzicht in de inkomsten van de podia, musea, bioscopen, bibliotheken, boekwinkels en de bij Cultuurconnectie aangesloten centra voor de kunsten. [1] Hoewel informatie over galeries voor hedendaagse kunst bij de pijlers capaciteit en participatie wel aan de orde komt, is het helaas niet mogelijk gebleken om voor alle provincies voldoende informatie te achterhalen over de omzet bij deze galeries. Alleen voor de provincies Gelderland, Noord-Holland en Zuid-Holland was dit mogelijk (zie ook de analyse van de sector Beeldende kunst).

Van de negen indicatoren genereren de boekwinkels de hoogste inkomsten per persoon per jaar. Gemiddeld wordt 32,39 euro uitgegeven aan boeken (maatwerk Centraal Boekhuis). [2] Hierbij variëren de bedragen per provincie sterk: waar de gemiddelde Drent jaarlijks 88,87 euro uittrekt voor een tas vol boeken, leggen de landgenoten in Limburg hiervoor 6,13 euro op tafel. Ook de eigen inkomsten van de podiumkunsten zijn omvangrijk. Hieruit komt gemiddeld iets meer dan 35 euro per persoon per jaar binnen. Noord-Holland is een extreme uitschieter naar boven met bijna 82 euro per persoon per jaar. Dit beeld is ook te zien bij de inkomsten van de musea met een gemiddelde van ruim 26 euro, waar de musea in Noord-Holland op zo’n 73 euro per persoon per jaar kunnen rekenen. Daarbij is te verwachten dat deze inkomsten voornamelijk in Amsterdam worden gegenereerd. Ter illustratie hiervan valt in de Amsterdamse Museum Monitor 2016 te lezen dat de Amsterdamse musea in 2015 ruim 13 miljoen bezoeken telden, oftewel het overgrote deel van de meer dan 14 miljoen bezoeken die de musea in de provincie Noord-Holland volgens het CBS in hetzelfde jaar ontvingen (Snoeker et al. 2016 en CBS 2018b). Noord-Holland steekt dan ook met kop en schouders boven de andere provincies uit waar het gaat om het geheel aan eigen inkomsten, zowel relatief als absoluut.

Bij de inkomsten vanuit cultuurvormen die minder sterk zijn gelinkt aan buiten- of binnenlandse toeristen, komen in provincies buiten de Randstad relatief meer eigen inkomsten binnen. Daarbij gaat het om bibliotheken, boekwinkels en centra voor de kunsten. De provincies buiten de Randstad met een hoge ranking voor de eigen inkomsten, hebben opvallend veel inkomsten uit boekverkoop ten opzichte van andere inkomstenstromen.