In de monitor Kunstenaars en afgestudeerden aan creatieve opleidingen (KACO) gaat het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in op de arbeidspositie van afgestudeerden aan creatieve opleidingen. Deze groep blijkt aanzienlijk vaker actief te zijn als zelfstandige op de arbeidsmarkt dan afgestudeerden binnen het totale hoger onderwijs: voor het cohort 2014 geldt dat 25 procent van de afgestudeerde creatieven in 2015 als zelfstandige werkt, tegenover 5 procent van het totaal aantal hbo-afgestudeerden (CBS 2017b, 31-32). En van alle zelfstandig ondernemers in de culturele sector in 2015 combineert 27 procent dit werk met een of meerdere banen als werknemer (CBS 2018). Daarbij is de sector wel, maar de functie niet bekend.

De vraag is dan ook hoeveel van deze afgestudeerden werkzaam zijn in het vak waarvoor ze zijn opgeleid. Cijfers in Een collectieve selfie 3 tonen dat hierin per afstudeerrichting verschillen zijn. Desalniettemin combineert een derde tot bijna de helft van de afgestudeerden anderhalf jaar na het afstuderen werk binnen het eigen vakgebied met werk daarbuiten (BKNL 2018). Veel alumni die anderhalf jaar na het afstuderen alleen binnen het eigen vakgebied werken, zijn er dan ook niet. De gemiddelden binnen de periode 2013-2016 liggen het laagst binnen de beeldende kunst (45 procent), gevolgd door theater (59 procent) en dans (62 procent) (BKNL 2018, 33). [1] De beeldend kunstenaars hebben, volgens KACO, van alle kunstenaars de meest precaire arbeidsmarktpositie wanneer wordt gelet op inkomen, aantal werkkringen, aandeel zelfstandigen en aandeel fulltime werkenden.

Het jaarinkomen van afgestudeerden aan creatieve hbo-opleidingen is, een jaar nadat zij in 2014 afstudeerden, met gemiddeld 20,9 duizend euro aanzienlijk lager dan het gemiddelde van alle hbo-afgestudeerden in 2014 (27,5 duizend euro). Het lagere gemiddelde komt voornamelijk op het conto van de hbo-kunstvakopleidingen, die het jaarlijks met 17,3 duizend euro moeten doen; de alumni van de ‘overige creatieve opleidingen’ komen met 26,3 duizend euro dichter bij het totale gemiddelde. Kijken we naar alle kunstenaars, dan verdiende 53 procent in 2013-2015 minder dan 30 duizend euro bruto per jaar, tegenover 41 procent in overige creatieve beroepen en 39 procent van alle werkenden (CBS 2017b).

Meer banen…

Hoeveel werk is er eigenlijk in de cultuursector? Bij de vacatures die tussen 2015 en 2017 werden aangeboden via de vacaturesite Culturele Vacatures, was vooral een groei te zien in de vacatures voor betaalde functies (Scholtens et al. 2018). [2] Ook uit ander onderzoek naar online culturele vacatures komt naar voren dat in 2017 het aantal betaalde culturele vacatures harder steeg dan het totaal aantal culturele vacatures (Lahaut 2018). In beide onderzoeken is het genoemde aantal culturele vacatures relatief laag. Zo komt Lahaut op een marktaandeel van 0,16 procent (zie ook Cultuurindex 2018a). [3]

Overkoepelende cijfers over de werkgelegenheid biedt de Monitor creatieve industrie 2016 (Rutten et al. 2017). Deze drukt de werkgelegenheid uit in het aantal banen (inclusief zzp’ers) in de creatieve industrie, maar de omvang van deze banen is niet duidelijk. De cijfers lopen tot 2015 maar de Cultuurindex Nederland beschikt over cijfers die zijn aangevuld tot en met 2017. [4] Hieruit blijkt dat het aantal banen in de creatieve industrie tussen 2005 en 2017 met 39 procent is toegenomen. Daarbij kunnen drie deelsectoren worden onderscheiden: kunsten en cultureel erfgoed, media en entertainment, en creatieve zakelijke dienstverlening. De grootste stijging zit bij kunsten en cultureel erfgoed (55 procent). Dat lijkt wellicht positief, maar dit is de deelsector waar het aantal bedrijfsvestigingen in dezelfde periode is toegenomen met 184 procent. Deze groei doet vermoeden dat de banengroei vooral zit in het aantal zzp’ers. Dit wordt bevestigd door cijfers uit de monitor: het percentage banen waarvoor zelfstandigen verantwoordelijk zijn, gaat binnen de creatieve industrie in 2015 richting de 40 procent, terwijl dit in 2005 nog 20 procent was (Rutten et al. 2017, 70). [5]

…maar ook meer werk?

Om grip te krijgen op de banenomvang in de creatieve sector bieden de cijfers in tabellenset Cultuur in Beeld 2018 van het CBS soelaas. Daaruit blijkt dat het arbeidsvolume (het aantal banen in voltijdeenheden) in de culturele en creatieve sector tussen 2010 en 2017 daalde met 8,1 procent, waar dit 5 procent toenam in de totale economie (CBS 2018). De definitie van de culturele en creatieve sector van het CBS komt vrij goed overeen met die van de Monitor creatieve industrie, waardoor dezelfde deelsectoren zijn uit te lichten. Wederom kent de deelsector kunsten en cultureel erfgoed de grootste groei, maar van een rooskleurig beeld is geen sprake: ondanks de stijgende lijn sinds 2013 ligt het arbeidsvolume in 2016 8,5 procent onder het niveau van 2010. Het gaat hierbij om het arbeidsvolume exclusief zzp’ers. Bij het aantal zelfstandigen in de cultuursector zit volgens deze bron tussen 2010 en 2015 een groei van 27,7 procent. Binnen de culturele sector hebben op elke drie zelfstandigen twee ook zelfstandigenaftrek. Toch groeide het aandeel zonder zelfstandigenaftrek harder. Met elkaar vormen de culturele zzp’ers 10,8 procent van alle Nederlandse zelfstandigen (situatie met voorlopige cijfers 2016).

Vrijwilligerswerk

Een heikel punt is het aantal vrijwilligers dat actief is. Hoe ga je om met deze enthousiastelingen die hun vrijwilligerswerk gemiddeld met een 7,8 beoordelen, maar wellicht werk verrichten dat door betaalde krachten gedaan zou moeten worden (Arends et al. 2018 en Cultuurindex 2018b)? Volgens het CBS doet 5 procent van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder vrijwilligerswerk bij een culturele vereniging of organisatie (Arends et al. 2018). Het gaat daarbij zowel om amateurverenigingen als professionele instellingen [7]. Dat wijst op ruim 700.000 culturele vrijwilligers. Volgens Geven in Nederland 2017 was in 2016 3 procent van de volwassen Nederlanders (18+) actief als vrijwilliger in ‘kunst/cultuur’, waarmee het aantal cultureel vrijwilligers eerder rond de 400.000 zou liggen (Bekkers et al. 2017). Beide rapporten geven aan dat deze hoeveelheid door de jaren heen stabiel blijft. Andere cijfers laten echter bij musea, podiumkunsten en bibliotheken een grote stijging zien in het aantal vrijwilligers. In 2011-2016 stijgt alleen bij de musea het aantal betaalde medewerkers en personen in loondienst mee; bij de podiumkunsten en bibliotheken is hierin juist een daling te zien (Aart et al. 2018, 310). De verhouding tussen omvang van het werk (fte) dat betaalde krachten en dat vrijwilligers uitvoeren, is moeilijker in kaart te brengen. De Vereniging van Nederlandse Poppodia en -Festivals (VNPF) brengt dit voor haar leden wel in beeld en daaruit blijkt dat de betaalde krachten tussen 2013 en 2017 aanzienlijk meer fte’s invullen dan vrijwilligers. Inclusief stagiairs komen de aantallen iets dichter bij elkaar. Toch lijken sinds 2015 steeds minder fte’s te worden ingevuld door vrijwilligers ten gunste van werknemers in loondienst (VNPF 2018).

Bij musea en bibliotheken is de omvang van werkzaamheden door vrijwilligers lastiger in te schatten. In de museumcijfers die het CBS in Statline publiceert, worden de voorlopige cijfers over het het aantal fte’s dat door vrijwilligers worden ingevuld in 2015 waarschijnlijk naar beneden bijgesteld. Eerder werden deze tijdelijk geheel weggelaten omdat organisaties het moeilijk konden inschatten. In de gegeven cijfers is tussen 2005 en 2015 een stijgende lijn waar te nemen, die sterker is dan de stijging in het aantal betaalde fte’s (Cultuurindex 2017). [8] Ook bij de bibliotheken is de verhouding moeilijk in te schatten. Uit onderzoek van Stichting BibliotheekWerk blijkt dat 65 procent van de vrijwilligers minder dan een halve dag in de week werkt, dus de inzet van veel vrijwilligers betekent niet per se dat deze in totaal meer arbeidsuren invullen dan medewerkers met een arbeidsovereenkomst.

Hoe verder?

Bovengenoemde cultuurdata brengen enkele aspecten van de culturele arbeidsmarkt in kaart. Het is geen compleet beeld, mede doordat veel informatie nog niet beschikbaar of overzichtelijk samengebracht is, zoals de lasten die horen bij het werken in de culturele sector. Uit het artikel van Joram Kraaijeveld in dit nummer van Boekman blijkt dat betaalbare werkplekken steeds schaarser worden. In de steden stijgen daarbij de vaste lasten, terwijl een belangrijk deel van het culturele werk zich vermoedelijk juist daar afspeelt. Waar bijvoorbeeld galeries zich het liefst vestigen in een grote stad met een relevante infrastructuur, lijkt het aannemelijk dat ook kunstenaars en andere creatieve ondernemers zich op steden richten (Jong et al. 2017, 19). [9]

De loopbaanontwikkeling van kunstenaars en bijbehorende kenmerken per leeftijdscategorie in verschillende disciplines zijn nauwelijks in beeld. Hoe internationalisering, inkomsten of mate van vertoning van werk per discipline zich ontwikkelen, weten we dus niet. Kortom: werk aan de winkel!

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Boekman #117 Deze online versie is op enkele plaatsen aangepast aan nieuw verschenen gegevens.