Bibliotheken zijn in beweging. In een bibliotheekvestiging kunnen mensen anno 2016 lezen en materiaal (boeken/cd’s/dvd’s) lenen, maar ook cursussen volgen, elkaar ontmoeten, debatteren, kunst bekijken. Maar de volwaardige bibliotheekvestiging moet plaats maken voor andere typen voorzieningen. Naast de (hoofd)vestigingen zijn er (mini)servicepunten en afhaalpunten. De Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB) constateert dat het netwerk van bibliotheekvoorzieningen steeds meer bestaat uit die kleinschalige vestigingen, waar bijvoorbeeld geen activiteiten worden georganiseerd, en geen advies kan worden gevraagd. De goed uitgeruste vestigingen waar dit wel mogelijk is, hebben gelukkig nog wel een groot aandeel in het totaalaanbod.
Veranderend netwerk van bibliotheken
Bibliotheken breiden hun maatschappelijke activiteiten uit, in reactie op een veranderend speelveld (zie ook Boekman 102). Toenemende digitalisering heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat bibliotheekorganisaties ook online materialen zijn gaan aanbieden. Daarnaast hebben bibliotheken nu onder meer taken op het gebied van ontmoeting en debat, en kunst en cultuur. Een goed uitgeruste bibliotheekvestiging biedt dan ook, naast een uitgebreide en interessante collectie, onder meer (cultuur)educatieve activiteiten, cursussen, studiefaciliteiten, en digitale toegang tot de materialen, stelt de VOB. Maar juist deze ‘volwaardige’ bibliotheekvestigingen verdwijnen de laatste jaren. Cijfers van de VOB tonen een daling in het aantal (hoofd)vestigingen van 27% tussen januari 2012 en juni 2016, van 1073 naar 782.
Naast deze (hoofd)vestigingen zijn er ook servicepunten die 4 tot 15 uur per week open zijn en miniservicepunten die minder dan 4 uur per week open zijn. Net als het aantal vestigingen, daalt ook het aantal (mini)servicepunten. Daarvoor in de plaats komen er steeds vaker afhaalpunten en zelfbedieningsbibliotheken, waar geen activiteiten, vraagbemiddeling of andere service wordt geboden.
Figuur 1 Aandeel verschillende bibliotheekvestigingen in totaal aantal bibliotheekvestigingen, juni 2016 (bron: VOB)
De afhaalpunten en zelfbedieningsbibliotheken zijn zichtbaar in opmars. Het aantal zelfbedieningsbibliotheken groeide tussen januari 2013 en juni 2016 met 83%. In januari 2013 werden er geen afhaalpunten geteld, in juni 2016 zijn er al 67. Voorlopig zijn de ‘volwaardige’ vestigingen nog in de meerderheid, maar de cijfers roepen de vraag op hoe lang deze vestigingen nog in deze mate vertegenwoordigd zullen zijn in het netwerk van bibliotheekvoorzieningen. De bezuinigingen dwingen bibliotheekorganisaties immers vestigingen en servicepunten te vervangen door goedkopere, kleinschaligere afhaalpunten. Deze trends zijn in één oogopslag te zien in figuur 2.
Figuur 2 Infographic bibliotheken in Nederland (hier te downloaden) (bron cijfers: VOB).
Gedeelde huisvesting
Sommige kleinschalige bibliotheekvoorzieningen zijn gehuisvest in banken, supermarkten of zorginstellingen, vaak om financiële redenen. Voor bibliotheekorganisaties kan gedeelde huisvesting echter ook heel waardevol zijn in het bereiken van lokaal publiek. Wanneer een multifunctioneel gebouw onderdak biedt aan zowel een bibliotheek als een erfgoedinstelling, kunstuitleen of archief, kunnen de instellingen bijvoorbeeld gezamenlijk optrekken bij het bereiken van doelgroepen, aldus de VOB. Oplossingen als deze dragen bij aan de ontwikkeling van openbare bibliotheken tot culturele centra, waarbij onder meer literatuur, kunst en debat van belang zijn.
Bron: Bibliotheekvestigingen in Nederland (Vereniging Openbare Bibliotheken, 2016)
Beeld: Pixabay / Jarmoluk